Hermann Hesse a wiara cz. 2

 

Rozdział 4

Demian

4.1 Wprowadzenie

Opowiadanie Demian zostało napisane w październiku 1917 roku. Powstało w ciągu dwóch miesięcy pod silnym wpływem idei psychoanalizy z jednej strony, z drugiej – zostało bardzo mocno uwarunkowane przeżyciami samego autora. Wydane zostało dopiero w 1919 roku pod pseudonimem Emil Sinclair, pod którym Hesse zmuszony był publikować swoje artykuły od 1917 roku. Pewnie za użyciem pseudonimu ukrywała się także obawa przed bojkotem twórczości pisarza po wielkiej kampanii prasowej spowodowanej antywojennymi wypowiedziami Hessego. Niemniej dla autora ważne było samo znaczenie nazwiska Sinclair. Bowiem angielskie sin oznacza tyle, co grzech albo wina, natomiast francuskie clair znaczy jasny. Jak można zauważyć następuje tu kontaminacja dwóch przeciwstawnych znaczeń, w wyniku której otrzymujemy słowny odpowiednik symbolu yin-yang. Jednocześnie nie bez znaczenia jest imię Emil. Jest ono „pochodzenia łacińskiego, mogącego pochodzić od słowa aemulor – oznaczający tego, co rywalizuje, współzawodniczy z kimś”. Można to zrozumieć jako wieczne współzawodnictwo światła z ciemnością, dobrego ze złem, Sinclaira z Demianem.

Opowiadanie ma formę autobiografii. W planie ogólnym wydarzenia rozgrywają się na tle drobnomieszczańskiego życia społeczeństwa niemieckiego przed wybuchem I wojny światowej. Główny bohater odkrywa swoją własną, indywidualną osobowość, próbując nie poddawać się wszechobecnym nurtom entropii i unifikacji. Przechodzi kolejne stopnie edukacji szkolnej od szkoły łacińskiej (rozdział 1 i 2), poprzez przygotowanie do konfirmacji (rozdział 3), etap gimnazjalny (rozdział 4, 5 i 6), studia na uniwersytecie (rozdział 7), by wreszcie stanąć przed obliczem wojny, która rozpętuje się w Europie (rozdział 8). W opozycji do edukacji szkolnej ma miejsce o wiele istotniejsza edukacja wewnętrzna. Maks Demian pełni w niej rolę inicjatora, przewodnika i wzoru do naśladowania. Akcja opowiadania przebiega pomiędzy poszczególnymi istotnymi dla przemian osobowości Emila wydarzeniami, które uzupełniane są elementami refleksji i autoanalizy. Ważną rolę samopoznawczą pełnią mity, sny, symbole oraz ich metamorfozy zachodzące zgodnie z zasadami Jungowskiej psychologii. Najważniejszy jest proces przeżywania archetypów i uświadamiania sobie ich treści, co prowadzi do ewolucji osobowości. Jak zauważył A Rogalski może być „[…] to także rodzaj […] autoterapii, próba samoczynnego wyleczenia się z ciężkiej neurozy i wewnętrznych konfliktów”.

 
4.2 Archetypiczna indywiduacja Emila Sinclaira

„Ja jestem tym wielkim i wspaniałym bogiem w swym Jaju, który jest stwórcą samego siebie i stwórcą tego, co z niego powstało”.

Mit egipski

Opowiadana przez Emila Sinclaira historia jego życia rozpoczęła się, kiedy miał już dziesięć lat i uczęszczał do szkoły łacińskiej. Było to stadium początkowe rozwoju osobowości, tak zwana faza naturalna. W okresie tym dopiero kształtują się podstawy „ja”, czyli „ego” i świadomości indywidualnej. Jednolity do tej pory świat pierwotnej rajskiej prostoty, szczęścia i niewiedzy rozdarł dualistyczny podział na dobro i zło. „Jeden świat stanowił dom ojcowski, […] zwał się matką i ojcem, miłością i surowością, przykładem i szkołą. Z nim związane były: łagodny blask, jasność i czystość, życzliwe słowa i dobre, umyte ręce, czysta odzież i piękne obyczaje. […] W tym świecie istniały […] obowiązki i przewinienia, wyrzuty sumienia i spowiedź, przebaczenie mnóstwo dobrych postanowień, miłość i szacunek, słowa z Biblii i mądrość”. Należało w tym świecie pozostawać, aby mieć życie jasne, piękne i pełne ładu. Towarzyszył mu jednak nierozerwalnie z nim związany inny świat. „W tym drugim świecie istniały służące i czeladnicy, historie o duchach, plotki o skandalach, […] rzeźnia i więzienie, pijacy i jazgocące baby, cielne krowy i przetrącone konie, opowieści o włamaniach, morderstwach, samobójstwach. Wszystkie te piękne i ohydne, dzikie i okrutne rzeczy istniały wokół […]”.

Widać wyraźnie dominantę głównej funkcji, którą rozwija młoda psychika, to jest percepcji. Dziecko „myśli” i „czuje” zmysłami, ciałem w ruchu. Opisywany świat jest pełen kolorów, zabaw, dźwięków i woni. Dziesięcioletni Emil jest jeszcze dzieckiem, ale w jego psychice pojawiają się nieuchronnie elementy drugiej fazy dojrzewania osobowości – młodości. Głównym aspektem przemian staje się rozwój społeczny i dostosowanie do otoczenia. Następuje rozwój myślenia i w konsekwencji zdobywanie wiedzy, wraz z dystansowaniem się wobec przeżyć subiektywnych i przypadkowych zjawisk. W takiej sytuacji, którą G. Baumann nazywa „neurotyczną pozycją bazową”, nieświadomość uwolniła „stłumione pragnienia i nieucywilizowane impulsy, motywy niskie moralnie, dziecięce fantazje i resentymenty.

Pierwszym spersonalizowaniem słabości wewnętrznej Sinclaira był starszy kolega, brutal i cwaniaczek z sąsiedztwa, trzynastolatek Franz Kromer (w tłumaczeniu: handlarz, kramarz), który staje się uosobieniem archetypu Cienia indywidualnego. Emil pragnąc być zaakceptowany przez kolegów, uległ dziecięcej fantazji i zmyślił historyjkę, w której miał dokonać kradzieży jabłek. Symbolicznie został zerwany w ten sposób zakazany owoc z drzewa poznania. Pod pierwszym przęsłem mostu, czyli w typowym w historii malarstwa miejscu metamorfozy, nastąpiła inicjacja dziesięciolatka w świat zła i zarazem symboliczne wypędzenie z raju. Malutki cień zaczął się rozrastać i coraz bardziej ogarniać myśli Emila. Franz Kromer wykorzystywał bez skrupułów naiwnego kolegę. Umiejętnie podsycał jego lęki i urojenia, by wzbudzać poczucie winy, a następnie widząc bezradność Emila, posunąć się do szantażu. Tak został napiętnowany w mniemaniu religijnie wychowanego dziecka grzech pychy poparty fałszywą przysięgą na Boga i zbawienie duszy. „Było to pierwsze naruszenie świętości ojca, pierwsze podcięcie filarów, na których spoczywało […] dzieciństwo, a które musi zniweczyć każdy człowiek, zanim zdoła stać sięsobą”. Od tej pory w swoim mniemaniu stał się synem marnotrawnym, dla którego nie istniało przebaczenie. Były to jednocześnie pierwsze symboliczne rany inicjacyjne, które „[…] zagojone zostają i zapomniane, lecz w najtajniejszej głębi nadal żyją i krwawią”.

Milcząca do tej pory nieświadomość dała o sobie znać we snach. Emilowi śniło się, że płynął wraz z całą rodziną łódką w wakacyjnej atmosferze. Woda jest według Junga symbolem swoistego powrotu do wód płodowych matki, do krainy rajskiej szczęśliwości. Pod symbolem wakacji ukrywa się pragnienie odprężenia i ucieczki od rzeczywistości. Jednak łódka oznacza „powierzchowny kontakt ze sferą uczuć, która wprawdzie wydaje się być ważna w danym momencie życia, ale jednocześnie bronimy się przed nią z obawy przed głębszym zranieniem”.

Sinclair był daleko od rozwiązania swoich bieżących rozterek i jeszcze dalej od świadomego rozpoznania i zrozumienia swojego archetypicznego Cienia w Kromerze. Jego fatalna zależność coraz bardziej się pogłębiała. „Z reguły opór wiąże się z projekcjami, których nie można rozpoznać jako takich […]”. Ratunek przyszedł niespodziewanie od innego starszego kolegi: Maksa Demiana. Jak uważa Baumann jego nazwisko pochodzi od sokratejskiego „daimoniona” i wskazuje na rolę przewodnika duchowego. Potwierdzenie tego tropu możemy znaleźć także u Junga: „Greckie określenia »daimon« i »daimonion« wyrażają determinującą człowieka moc, która przystępuje do niego z zewnątrz, jak np. moc opatrzności i losu”. Imię Maks też nie jest bez znaczenia, pochodzi od łacińskiego słowa maximus (największy), co podkreśla jego potęgę. Wielki przewodnik duchowy, w rzeczywistości był jednak głosem wewnętrznym psyche, która zaczęła bronić się pod naporem negatywnych doznań. Z punktu widzenia psychologii Jungowskiej została uruchomiona projekcja praobrazu Cienia kolektywnego. Początkowo było to odwołanie się do pozytywnych cech drzemiących w nieświadomości. Jednak z czasem postać ta, jak każdy archetyp, manifestuje Jungowską zasadę przeciwieństw. Nie dziwi więc fakt, iż nowy kolega Emila wyglądał „[…] obco i dorośle, jak mężczyzna, a raczej jakiś pan. […]Nie wyglądał przy tym wcale na ucznia, odrabiającego lekcje, lecz na uczonego, śledzącego własne swoje problemy”. Oczywiście jeszcze za wcześnie było na przyjęcie wobec siebie postawy krytycznej i odróżnienie siebie od własnej projekcji. Droga prowadząca do indywiduacji dopiero się zaczynała.

Jak twierdził Jung, „Cień jest problemem moralnym, który rzuca wyzwanie całej ego-osobowości, albowiem nikt nie potrafi zrealizować cienia nie rozwijając w poważnym stopniu stanowczości moralnej. Przy realizacji tej chodzi przecież o to, by uznać rzeczywistość ciemnych aspektów własnej osobowości.”. Ledwie Demian poznał Emila, już przedstawił mu kontrowersyjną moralnie wersję mitu o Kainie i Ablu. Sinclair, syn marnotrawny, żyjący w poczuciu winy, odepchnął cały jasny świat ojca i jego mądrość. Piętno, które i on nosił, nie było już hańbą, lecz stało się wyróżnieniem indywidualności. Dotychczasowy lęk został zastąpiony fascynacją. Sinclair odnalazł zło w swojej nieświadomości i zmieniło się jego przeżywanie symboli archetypu. Nic dziwnego, że Demian szybko nabierał cech mitycznego bohatera, którego można przyrównać do nietzscheańskiego nadczłowieka. Oczywiście jego potęga została zamanifestowana nie tylko na jawie, ale i w snach Sinclaira. Maks wyparł postać Kromera z koszmarów sennych i zajął jego miejsce. Było to znakiem pierwszych zmian w psychice Emila – uświadomienia sobie obecności zła w swoim wnętrzu. To, co od Kromera było znoszone z oporem i cierpieniem, od Demiana przyjmowane było „chętnie i z uczuciem, zawierającym tyleż lęku, co rozkoszy”. To, co do tej pory było odbierane w aspekcie sadystycznym, teraz stało się masochistyczną przyjemnością. Tak oto przeżywanie symbolu doprowadziło do oscylacji psyche między skrajnymi przeciwieństwami. Jung uważał, że im większa oscylacja przeciwieństw występuje na początku procesu, tym większa jest ostateczna stabilność. To jedno z najbardziej zadziwiających praw psychologii, mianowicie regulującą funkcję przeciwieństw, miał odkryć Heraklit. „Nazwał ją enantiodromią, przez co rozumiał, że wszystko ostatecznie musi się przekształcić w swe przeciwieństwo”.

Tymczasem nastąpiła eskalacja żądań ze strony Kromera. Szantażem chciał wymusić spotkanie ze starszą siostrą Emila. Było to bezkompromisowe naruszenie strefy tabu. Kolejny atak spowodował pogłębienie depresji, urojenia i falę strachu. Ponownie, deus ex machina, pojawił się Maks Demian. Jego zagadkowa wiedza objawiła się następująco: „Nie trzeba się nikogo bać. A jeśli ktoś się kogoś boi, to dlatego, że udzielił temu komuś jakiejś władzy nad sobą.[…] powinieneś pozbyć się tego faceta! A jeśli nie da się inaczej, to go zabij! Bardzo by mi się to podobało i zaimponowało, gdybyś tak zrobił. I nawet bym ci pomógł”. Tak oto powróciła historia Kaina. Emil jak we śnie uległ wpływowi i dźwiękowi głosu Demiana. Nie był to jednak sen i tym razem zdawał sobie sprawę, że był to głos, „który mógł się dobyć [z niego] samego? Który wiedział wszystko?”. Przeczucie wybawienia nie było daremne. Emil dostrzegł w sobie obecność zła, doprowadził do konfrontacji z Cieniem indywidualnym, by wreszcie odróżnić siebie od Kromera i uświadomić sobie, co było częścią jego psychiki. Projekcja została wycofana. Nastąpiło zintegrowanie symbolu i wyraźna metamorfoza wewnętrzna. Franz Kromer zniknął wreszcie z życia Emila Sinclaira. Jednak Emil uchylił dopiero drzwi nieświadomości. Bezpieczniej i wygodniej było mu myśleć, że to Maks go uratował. Po jakimś czasie opowiadając o tym, Sinclair konstatował: „Pojmuję natomiast dzisiaj, że równie szybko usiłowałem zapomnieć mego zbawcę i wyzwoliciela”. Maks Demian zresztą gdzieś zniknął. Nastąpił powrót syna marnotrawnego w jasny świat. Emil wrócił pod opiekę matki. Była to regresja do pierwotnego świata harmonii rajskiej. Jung uważał, że poza zewnętrznymi objawami regresji leży ich symboliczne znaczenie – potrzeba psychicznej odnowy. „Lecz mimo to ład bynajmniej nie został przywrócony!” Demian został tymczasowo zapomniany, ale w psychice Emila została świadomość ucieczki przed samodzielnością. Pozostała więc smuga cienia.

Rozwój osobowości został na jakiś czas przyhamowany, ale nie zatrzymany. „Zawsze ponawiały się ataki »innego« świata”. Upłynęło parę lat i ponownie pojawił się Demian. Uległ jednak przemianie. Emil zobaczył cechy kobiece, twarz wydawała się „nie męska, nie dziecinna, nie stara ani młoda, lecz w jakiś sposób niemal tysiącletnia, niemal ponadczasowa […]”. Wszystkie te znaki szczególne: wczesna dojrzałość, androginia i ponadczasowość według G. Baumanna były zgodne z archetypem nieświadomości kolektywnej. Tymczasem wczytując się uważnie w Symbole Przemiany Junga, można to dokładniej wyjaśnić. Pierwotna dwupłciowość i nieśmiertelność są „typową częścią składową mitu libido”. Według Junga libido „określa pragnienie lub impuls, którego nie kontroluje żaden autorytet moralny czy inny. Libido to żądza w swym naturalnym stanie. Z genetycznego punktu widzenia istotę libido stanowią potrzeby cielesne, takie jak głód, pragnienie, potrzeba snu i seks, oraz stany emocjonalne, czyli afekty”. Połączenie libida z nieświadomością jest niezbędne dla dalszego przebiegu indywiduacji, ponieważ jest ono swoistym motorem samoregulacji psychiki.

Demian i Sinclair spotykali się na przygotowaniach do konfirmacji. Naturalne w takim momencie były intensywne poszukiwania i zadawanie trudnych pytań. Bynajmniej nie lekcje pastora prowadziły Emila tą trudną drogą, lecz Demian, który stał się jego idolem. „Jest to psychologicznie konsekwentne, że stojący na początku procesu indywiduacji Sinclair podziwia wcześniej osiągającego pełnię osobowości kolegę i zabiega o jego przyjaźń”. Tak więc obok oficjalnego świata boskiego reprezentowanego przez pastora ponownie pojawiła się „idea […] dwóch światów, czy też połówek świata – jasnej i ciemnej”. Tym razem Sinclair miał już pełną świadomość, iż jego wątpliwości były udziałem wszystkich ludzi, wszelkiego życia i wszelkiej myśli. Był to wyraźny postęp w konfrontacji z Cieniem kolektywnym. Jednak według Demiana uczyło nie myślenie, lecz pełne przeżycie wszystkiego, co zostało pomyślane.

Emil postrzegał coraz to nowe cechy Demiana. Odkrył, że prowadził osobliwe ćwiczenia – zamykał się w samym sobie niby żółw. „Siedział całkowicie nieruchomo, zdawał się nie oddychać, usta jego wydawały się wyrzeźbione z drewna, albo kamienia”. Emilowi wydawało się, że umarł. Ledwie zdołał pojąć, iż jako jedyny dostrzegał to zjawisko, gdyż otoczenie tego nie potrafiło. Można by sądzić, że to jakaś technika medytacyjna wywodząca się z jogi. Jednakżekamień i drewno świadczą o wchodzeniu w symbolikę macierzyństwa, do którego prowadzi zawsze libido. Lecz tym razem nie chodzi o powrót do domu – wręcz przeciwnie – jest to dążenie do archetypicznej Wielkiej Matki, która umożliwia ponowne odrodzenie. Tymczasem Emil próbował naśladować „nowe ćwiczenie” ale było to na razie poza zasięgiem jego umiejętności. Po konfirmacji nie pozostały mu żadne wspomnienia, jednak stało się coś ważnego i nieodwracalnego: „Dzieciństwo rozpadło się […] w gruzy […]”. Nastąpiło wstępne zróżnicowanie indywidualnego „ja” i pojawiły się elementy samokontroli, poczucia własnej wartości oraz tożsamości. Demian wyjechał. Również Emil po wakacjach miał wyjechać po raz pierwszy z domu i uczyć się w gimnazjum.

Od tej pory Sinclair stał się absolutnie obojętny „względem świata zewnętrznego i całymi dniami zajęty […] jedynie wsłuchiwaniem się w samego siebie i wychwytywaniem szumu owych strumieni, zakazanych i mrocznych strumieni”. Całkowicie się zmienił. Wyrósł, stracił chłopięcy wdzięk. Za Demianem nieraz tęsknił, ale nierzadko też go nienawidził, obciążając go winą za swoje piętno i związaną z nim samotność. Często ulegał wahaniom nastroju. Czasem cechowała go na wskroś męska pogarda świata, czasem popadał w depresyjne stany głębokiego rozżalenia i rozpaczy. Ulubionym zajęciem było wtedy wałęsanie się przy każdej pogodzie i rozmyślania w pogardzie dla świata i samego siebie. Jak wspominał Sinclair, trwało to rok, może dłużej Widać wyraźnie, że w jego życiu rozpoczęła się faza dorosłości. „Zadaniem »ja« jest wejście w głębszy kontakt z sobą i z kulturą”. Można zauważyć typowe problemy kontaktu z Cieniem indywidualnym i archetypami. Główną funkcją psyche staje się uczuciowość, która prowadzi do głębszego przeżywania symboli, a jednocześnie powoduje u Emila stan rozchwiania emocjonalnego. Widać początek stanu inflacji negatywnej, w którym „inflacja oznacza drogę »na skróty« do sfery archetypów”

Dorosłość musi być potwierdzona przez archetyp Persony. Dla Sinclaira był to czas sięgania po alkohol i „zabijania ciszy”. Przypadkowe spotkanie ze starszym kolegą Alfonsem Beckiem dało okazję do wypicia dużej ilości wina i wyzwoliło nagromadzoną energię negatywną. Rozpoczęło to proces adaptacji do nowej roli, w której Sinclair był „szatańskim chłopem [i] genialnym bydlakiem”. Jest to oczywista reminiscencja do pierwszego spotkania z Kromerem. Tym razem jednak nie pojawiły się wyrzuty sumienia i Sinclair mógł dalej w pełni integrować się emocjonalnie ze swoim Cieniem. Co prawda libacja zakończyła się bolesnym otrzeźwieniem wśród zapachu „tytoniu i wymiotów”, jednak w aspekcie psychicznym był to rewolucyjny powrót do ciemnego świata. Tak więc Sinclair stał się „wyrzutkiem i pospolitą świnią, pijakiem i brudasem, obrzydliwym i podłym, dziką bestią, ulegającą ohydnym popędom!”. Oczywiście był to świat autodestrukcji, w którym wszystko, co jest godne szacunku, musi zostać zbrukane i pozbawione wartości. Jednocześnie była to droga do pełnego uniezależnienia się od dobra i zła, czyli daleka podróż do wewnętrznego poczucia wolności.

Paradoksalnie był to więc początek pozytywnego procesu „przebudzenia tęsknoty za samym sobą”. W psychologii Jungowskiej jest to wtórna personalizacja. Kiedy kryzys osiąga głębokość porównywalną z psychozą, rozpoczyna się nowa integracja psychiczna, określana często przez antropologów jako „inicjacja szamańska”. Jej celem jest odkrycie kontaktu ego z duszą. „Kluczowym zjawiskiem wtórnej personalizacji jest projekcja obrazów archetypowych (transpersonalnych) na inne, konkretne osoby […]”. Jedyną dotąd niezbrukaną wartością wewnętrzną dla Sinclaira pozostała miłość. Jak napisał Jung: „Ciemność, która towarzyszy każdej osobowości, jest bramą snów. Z jej półmroku wynurzają się owe obie postacie, »cień« i »anima«”. Wiosna przyniosła „obraz godny czci i uwielbienia […] pragnienie kornego adorowania!”. Wybranka pochłaniająca wszystkie myśli nosiła w marzeniach imię Beatrice. Choć Emil nie zamienił z nią ani jednego słowa „otworzyła sanktuarium, uczyniła [go] człowiekiem modlącym się w świątyni”. Znów stał się samotnikiem, czytał i chodził chętnie na spacery. Nagłe nawrócenie za sprawą nowego ideału aktywuje wewnętrzne pogłębienie i przeżywanie nieświadomości. Tym razem powrót do jasnego świata nie nastąpił za sprawą matki, lecz dzięki Animie. Stała się symbolem piękna i duchowego uniesienia. Wczorajszy cynik chciał pod jej wpływem zostać świętym.

Imię wybranki było jawnym odwołaniem się do Boskiej Komedii Dantego. Przecież dzięki Beatrice Sinclair wyszedł ze swojego piekła. Jednak Jung bardziej dogłębnie opisuje całe wydarzenie: „jeśli libido uda się wyrwać i wzbić na powrót do świata górnego, wówczas mamy do czynienia z czymś w rodzaju cudu i okazuje się, że podróż do świata podziemnego była dla libido czymś w rodzaju wędrówki do źródeł wiecznej młodości, a z pozornej śmierci tryska nowa płodność”. Oczywiście z pozornej śmierci wewnętrznej, jaką było ukrywanie się pod maską Persony. Anima pobudzająca talenty artystyczne oraz intuicję przyniosła nową formę wsłuchania się w głos wewnętrzny – stało się nią malowanie. Tak powstał portret Beatrice. Lecz wkrótce libido wpłynęło na zmianę jego wyglądu – anielsko-prerafaelicka Beatrice ulegała kolejnym metamorfozom. W wyniku poszukiwań wizerunku zaczęła się zarysowywać jakaś inna „twarz ze snu”. Uwolniona energia psyche przynosiła w powracających snach rozwiązanie. Ukochana Beatrice otrzymała najpierw rysy twarzy Demiana, by potem okazało się, że był to sam Sinclair. Trudno o lepsze oddanie faz wewnętrznej integracji archetypu Animy. Podkreślony też został aspekt świadomego przeżywania symbolu – Emil domyślał się, że to przedstawienie jego wnętrza, losu, czy też demona. Podsuwał także myśl Novalisa, która miała być wyjaśnieniem snu i mottem wydarzeń w przyszłości: „Los i dusza to nazwy tego samego pojęcia”.

Tęsknota za Maksem Demianem tylko wzrosła. Jednak gdy dawni przyjaciele spotkali się przypadkowo podczas wakacji, ich rozmowa była błaha. Sinclair starał się ukryć pod maską obojętności, broniąc się przed wspomnieniem zależności psychicznej z okresu dzieciństwa. Był to znak, iż jeszcze nie osiągnął pojednania wewnętrznego z przeszłością i jego psyche nie była jeszcze zharmonizowana. Sinclair zaprosił Demiana do knajpy, gdzie przy winie odgrywał wyuczoną wcześniej rolę lekkoducha i hulaki. Dawny przyjaciel przyjął jego konwencję, lecz nie pojawił się tylko po to, by posiedzieć w knajpie. Jego obecność zawsze oznaczała przemianę i zwrot do nowego myślenia. Mimochodem Demian wprowadził do rozmowy Jungowską zasadę jedności przeciwieństw. Stwierdził, iż „życie rozpustnika jest świetnym okresem przygotowawczym dla mistyka”. Za wzór podał życie świętego Augustyna. Choć Sinclair wiedział, iż po raz kolejny Demian obnażał jego własne myśli, nie dał się sprowokować i nadal ukrywał swoją przemianę. Nie do końca bowiem zintegrował się z pierwiastkiem żeńskim i potrzebował jeszcze czasu.

Świadoma retrospekcja nie przyniosła również zrozumienia. Po raz kolejny sen podsuwał tajemnicze wizje. Sinclair śnił o Demianie i zatartym herbie nad bramą rodzinnego domu. Zmuszony przez Maksa zjadł herb (wpływ ostatniej rozmowy) i poczuł, że ptak herbowy ożył w jego wnętrzu i pożerał go od środka. Dynamikę i ważność wyobrażeń podkreślało gwałtowne przebudzenie i uczucie śmiertelnego lęku. Zdaniem Baumanna jest to odzwierciedlenie pragnieniaodrodzenia. Koszmar nocny wskazywał na wewnętrzny stan napięcia, który powinien zostać wyeliminowany. Ptak był ucieleśnieniem nieświadomych jeszcze libidalnych uczuć seksualno-erotycznych. Zjadanie ptaka to symbol lęku przed seksualnym zaangażowaniem w związek intymny, tym bardziej że odrodzenie jest aktem kazirodczego powrotu do łona matki. Lęk ten potwierdzała wizja ptaka pożerającego bohatera od wewnątrz – symbolicznie jest to seksualność żywiąca się wnętrzem duchowym.

Sinclair próbował sięgnąć głębiej do swego wnętrza. Znów połączył siłę intuicji z artystycznymi środkami wyrazu. Namalował ptaka herbowego ze snu. Pojawiła się głowa wykończona złocistym kolorem. Głowa jest symbolem świadomości i zdolności myślenia. Złocistożółty kolor jest kojarzony ze słońcem i z tego względu ściśle wiąże się z władzą i mądrością. Goethe (pod którego bardzo silnym wpływem byli Jung i Hesse) w swojej nauce o barwach określał kolor żółty jako „barwę gorącą, żywą, wesołą i łagodną”, która jednak przy odrobinie obcej domieszki łatwo traci urok i sprawia wrażenie niepełnowartościowej i brudnej. W sensie symbolicznym czysta barwa żółta oznaczała kreatywność, która łatwo ulegała zmąceniu i mogła przerodzić się w chorobę psychiczną. Użycie żółtego koloru oznaczało potrzebę rozjaśnienia swojego życia, nabrania większej wiary w siebie i odważniejszego demonstrowania swojego wnętrza.

W dalszym ciągu kreatywnych poszukiwań malarskich ptak przeobraził się w krogulca, który „połową tułowia tkwił w ciemnej kuli ziemskiej, z której dobywał się niczym z ogromnego jaja, na tle jasnobłękitnego nieba”. Był to wyraźny obraz głębokiej przemiany wewnętrznej, którą symbolizowała doskonała kula. Z ciemności, czyli z obszaru nieświadomości, wydobywał się na tle jasnego nieba, które określało siły duchowe, drapieżny krogulec. Ptak ten był dalszym doprecyzowaniem obrazu libido. Bardzo podobny w warstwie znaczeniowej i symbolicznej mit egipski można spotkać także u Junga: „Ja jestem wspaniałym sokołem (tzn. bogiem słońca), który wyszedł ze swojego jaja […]”. Jak widać oprócz treści libidalnych symbol ptaka łączy w sobie znamiona kultu solarnego(patriarchalnego). I to skojarzenie nie wydaje się przypadkowe, przecież imię Kain oznacza słońce – a więc od początku indywiduacji rozwijany jest motyw solarny. Natomiast w symbolice odrodzenia wejście do ciała matki, a zarazem powrót do ciemnej krainy pierwotnej nieświadomości, zostało przedstawione za pomocą kuli ziemskiej. Późniejsze odwołanie do jaja wnosi nowy walor – oczywiście ta „skorupa” musi być rozbita, aby energia libida mogła znaleźć swoje ujście i by mogły nastąpić ponowne narodziny.

Jednak było jeszcze za wcześnie na taki akt, choć psyche czyniła milowe kroki na drodze indywiduacji. Sinclair doszedł do kolejnego etapu rozwoju indywidualnego: okresu duchowości. Jego istotą jest „wejście w sferę wartości uniwersalnych (transkulturowych)”. W okresie tym pogłębia się kontakt z całą sferą archetypów, a zwłaszcza z Jaźnią. Restytucja kontaktu pierwotnego ego-Jaźń odbywa się w znacznej mierze dzięki uruchomieniu intuicji. Chociaż Sinclair był dojrzały i autonomiczny, jeszcze bardziej cierpiał, czując się samotny. Bardziej niż kiedykolwiek oczekiwał na ponowny kontakt ze swoim przewodnikiem duchowym. Niespodziewanie pojawiła się wskazówka w postaci tajemniczego liściku bez nadawcy i adresata o następującej treści: „Ptak wykluwa się z jajka. Jajkiem jest świat. Kto chce się urodzić, musi świat zniszczyć. Ptak leci do Boga. A imię jego Abraxas”. Oczywiście był to komunikat od Demiana, który niezawodnie ingerował ze swoją wiedzą tajemną w kluczowych momentach. Pojawił się nowy element w układance symbolicznej – tajemniczy bóg Abraxas„będący zarówno Bogiem, jak i szatanem”. Ponownie zostaje przywołana jungowska zasada przeciwieństw, lecz tym razem nie w skali świata wewnętrznego Cienia indywidualnego, ale na planie boskim i w wymiarze kosmicznym Cienia kolektywnego.

Tak oto rozpędzone libido niepowstrzymanie parło dalej. Pojawił się kolejny sen, w którym Sinclair powracając do domu rodzicielskiego, spotkał pod znaną już bramą z żółtym ptakiem herbowym swoją matkę. Gdy chciał ją uściskać, matka przeistoczyła się w osobę podobną do Maksa Demiana, choć będącą kobietą. W miłosnym uścisku Sinclair odczuwał rozkosz i zgrozę, nabożeństwo i zbrodnię. We wspominanej już pracy Baumann, odwołując się doSymboli przemiany Junga, wyjaśnia analogiczny przypadek archetypicznej wizji odrodzenia. Matka była pierwszą inkarnacją archetypu Wielkiej Matki. Sinclair musiał do matki powrócić w kazirodczym śnie, aby otworzyć drzwi swojej nieświadomości. Było to przejście do prenatalnej wiecznej kobiecości, która była pramatką wszystkich archetypów. Było to przyczyną rozrastania się obiektów w świecie onirycznym do nadnaturalnych rozmiarów, biseksualności, popędów, jak i totalnej wszechobecności pierwiastka żeńskiego – od matki, przez kochankę, do dziewki, kobiety wampira i morderczyni. Był to naturalny przebieg procesu asymilacji archetypu Wielkiej Matki, który musiał być dokonany, aby przejść na wyższy stopień indywiduacji. Bynajmniej musiał to być proces długotrwały i wielostopniowy ze względu na kompleksowy charakter tego archetypu.

Bohater ponownie popadł w głęboką depresję. Nosił się z myślami samobójczymi. W takim stanie otworzył się kolejny kanał komunikacji z nieświadomością. Podczas spaceru magnetycznie przyciągnęła Emila muzyka organowa Bacha. Była w tej muzyce tęsknota i „gorące umiłowanie świata i gwałtowne od niego odrywanie, płomienne nasłuchiwanie poszeptów własnej mrocznej duszy, upojenie, oddanie i głębokie zaciekawienie sprawami cudownymi”. Dzięki muzyce poznał organistę i niedoszłego teologa Pistoriusa. Pod tą postacią ukryty był archetyp Starego Mędrca. Istotą jego nauk była jedność wszystkich elementów natury, które „wywodzą się z duszy, której istotą jest wieczność”. Według nauk Pistoriusa wszyscy byli bogami i szatanami, jacy kiedykolwiek istnieli, jacy zawsze byli w duszy ludzkiej. Istota rzeczy była w tym, aby zdawać sobie z tego świadomie sprawę.

Dla Sinclaira był to sposób na wydobycie drapieżnego ptaka ze skorupy. Śniło mu się nawet, że umie latać, choć jeszcze towarzyszył temu lęk. Podstawą opanowania tej sztuki okazało się wstrzymywanie i wypuszczanie oddechu. Po raz kolejny poruszany jest motyw wpływu praktyk oddechowych rodem z kultury Wschodu, która była inspiracją Junga i Hessego. Nic w tym dziwnego, pod postacią Pistoriusa ukryty był przecież doktor Lang. Latanie jest symbolem pełnej swobody myślenia i dochodzenia do równowagi wszystkich elementów psychiki. Pistorius tak tłumaczył Emilowi fenomen latania: „Pęd ów, który sprawia, że pan lata, to wielkie dobro ludzkości, które każdy posiada. Jest to bowiem uczucie połączenia z korzeniami wszelkiej siły […]”. Widać wyraźnie, iż psyche człowieka było postrzegane jako źródło tajemnej mocy, którą należy poznać i opanować. Jedyną drogą w tym kierunku była pełna integracja wewnętrzna. Zadaniem Pistoriusa było doprowadzenie Sinclaira do integracji z Cieniem kolektywnym i wskazanie końca procesu indywiduacji.

Pistorius przywoływał ponownie postać Abraxasa i tłumaczył, iż „[…] jest Bogiem i szatanem jednocześnie, mieści w sobie świat jasności i mroku. Abraxas nie ma żadnych zastrzeżeń względem jakichkolwiek […] myśli ani […] snów. […] Lecz opuści [Sinclaira] z chwilą, gdy stanie się […] nienaganny i normalny”. Zgodnie z mitem Abraxasa nie jest istotna moralność czy etyka. Aby poznać siebie, nie wolno się wahać i żyć w ułudzie. Oznaczało to pogłębienie postawyautsajdera względem otoczenia i wybór własnej introwertywnej drogi, bez przywiązywania się do zbędnych ról społecznych. Spotkania z Pistoriusem i jego teoriami niewątpliwie przyczyniły się do postępu w rozwoju osobowości Sinclaira. Jednakże żadna zdobyta do tej pory wiedza, nie mogła zastąpićsamodzielnego przeżywania i odkrywania archetypu. Jest to zadanie a priori indywidualne. Nie potrafił dokonać tego Pistorius, co stało się przyczyną jego odrzucenia. Być może miał przypominać o tym także epizod z młodszym kolegą Knauerem, który poszukiwał doskonałości stosując białą magię w połączeniu ze wstrzemięźliwością seksualną.

Droga Sinclaira była jednak inna. Wciąż powracały sny o kobiecie, która była „[…] matką, […] kochanką, kurwą, dziewką, […] Abraxasem”. Emil przypomniał sobie słowa o walce Jakuba z aniołem bożym: „Nie puszczę cię, aż mnie pobłogosławisz”. Jednak, aby zacząć integrować się z archetypem Wielkiej Matki, musiał najpierw rozstać się Pistoriusem i jego antykwaryczną wiedzą. Pistorius nie mógł dalej go poprowadzić, gdyż sam nie potrafił przejść na wyższy poziom rozwoju. Obaj zdali sobie z tego sprawę. Tak oto Emil powrócił do bezdennej ciemności, w której nie mógł sam uczynić nawet kroku. Również w jego edukacji szkolnej zakończył się kolejny etap. Skończył gimnazjum w St. i po wakacjach miał studiować w H. Znów na Sinclaira oczekiwało nowe i nieznane.

Tak rozpoczął się okres integracji z archetypem Wielkiej Matki. Przypadkowo, jeśli jeszcze można wierzyć w przypadek, Sinclair zidentyfikował obraz ze snu. Okazało się, że „demon i matka, los i kochanka” to matka Demiana. Działanie mechanizmu projekcji było oczywiste. Siła tego archetypu będącego osobowością mana była tak wielka, że jednocześnie asymilował w sobie na poziomie ducha aspekty Cienia i Animy. Fiaskiem skończyły się gorączkowe poszukiwania i próby przyspieszenia spotkania. To nieświadomość decydowała o tym, kiedy następowało zbliżenie z archetypem. Sinclair przeniósł się do H. i rozpoczął studia. Nie przestawał z wesołymi korporacjami studenckimi i nie pociągał go powrót do archetypu Persony. Nie obchodziły go już „próby pozbycia się ciężaru własnego losu i ucieczki w ciepłe pobliże stada!”. Udowodnił w ten sposób, że etap Cienia na poziomie duszy miał już za sobą. Dopiero wtedy dane mu wreszcie było spotkać Demiana a także jego matkę. Od tej chwili „po raz pierwszy świat zewnętrzny łączył się w czystej harmonii z wewnętrznym […], a taki dzień jest świętem duszy”. Sinclair odczuwał wtórne zjednoczenie wewnętrzne, łączył swobodę i męską dojrzałość z siłą przeżywania i szczęściem, które wydawało się należeć do minionego czasu dzieciństwa. Był to swoisty powrót do raju utraconego, a raczej wizja raju na ziemi. Emil rozpoczął pierwszą, tak zwaną fazę kosmiczną, swej podróży matriarchalnej. „Cechuje ją anonimowość przeżyć, transcendencja czasu i przestrzeni, stan praharmonii, kosmicznej błogości lub doznania kosmicznego zapadania się”. Sinclair idąc na pierwsze spotkanie z matką Demiana, wszedł najpierw do tajemniczego ogrodu (Nie będę w tym momencie rozwijał znaczenia motywu ogrodu, które jest oczywiste. Proszę jednak o skojarzenie tego ogrodu z ogrodem Kamali w Siddharcie.), w którym był jasny domek. Nad jego drzwiami powitał go znany obraz ze snu „ptak o złocistożółtej głowie krogulca, wydobywający się ze skorupy kuli ziemskiej. […] pod obrazem ptaka, w otwartych drzwiach stała wysoka kobieta w ciemnej sukni”. Trudno o bardziej dokładne symboliczne wskazanie doniosłości spotkania z archetypem – pod symbolem libida w „drzwiach do nowego świata” stała przecież wybranka serca i matka duchowa zarazem. Identyfikacja wydaje się całkowita. Proces ma charakter mistyczny. Matka Demiana była pozbawiona śladów działania wieku i czasu, pełna godności. „Spojrzenie jej było spełnieniem, jej powitanie powrotem do domu”. Oczywiście był to powrót do okresu macierzyństwa, choć jednocześnie można mieć wrażenie, iż Sinclair stanął przed majestatem Wielkiej Królowej Matki (typowe wyobrażenie archetypu). Była naznaczona tym samym piętnem solarnym, co Demian i on. Dla Emila jej bliskość była miłosnym szczęściem, ziemią obiecaną, ogrodem rozkoszy. Rozmowa z nią wydawała się ożywczą kąpielą w strumieniu prawdy, swoistą spowiedzią życia. Jak wszechwiedząca bogini czytała jego myśli i wiedziała wszystko o wspólnocie zabaw pijackich, o Beatrice, o Pistoriusie, o wizji ponownych narodzin. Znała jego sny, jednak od razu zastrzegła, że nie istniały sny trwające stale, a więc i ona musiała kiedyś zniknąć. Tak brzmiało ostrzeżenie z ust matki Demiana, że nie zawsze będzie jego królową i kochanką. Ten cień przyszłości zaniepokoił Emila tylko przez chwilę. Po długiej i trudnej drodze dotarł przecież do pani Ewy, która wydawała się „matką wszelkich stworzeń”. Oczywiście samo określenie „pani Ewa” łączy w sobie różne znaczenia symboliczne. Ewa to popularne odwołanie się do pierwszej kobiety i matki na ziemi – pramatki rodzaju ludzkiego, a zarazem sprawczyni grzechu pierworodnego. W Symbolach przemian Jung opisywał, „że w Średniowieczu poetycko zwracano się do drzewa, tytułując je mianem »Pani«”. Drzewa obok ziemi i wody były symbolem macierzyństwa, co zresztą jest przyczynkiem do innego pojmowania symboliki biblijnej. Tak więc nie tylko życie, ale i boską wiedzę zawdzięczamy biblijnej Ewie.

Po raz kolejny Sinclair zakosztował życia we wspólnocie, lecz tym razem bazującej na wartościach duchowych. Była to przedziwna wspólnota indywidualistów, którzy byli połączeni wspólną świadomością tajemnej wiedzy. Sinclair nazwał tę grupę nieformalną „obudzeni, czy też budzący się”. Podstawowym prawem tej grupy było dążenie natury do jednostkowości, do przyszłości, której prawa nigdzie nie były zapisane. Byli w tej grupie „astrologowie i kabaliści, nawet jakiś zwolennik Tołstoja, różni ludzie nieśmiali, wróżbici, zwolennicy nowych sekt, wykonawcy ćwiczeń hinduskich, jarosze i inni”. Każdy miał za cel tylko jedno, osiągnąć pełnię swojej osobowości. Każdy z nich podążał indywidualną drogą poznania ku wolności.

Pojawił się też wyraźne wątek nietzscheański. Silnie zarysowany jest aspekt nadczłowieka, który nie występuje bezpośrednio, ale ukryty jest jako „niebezpieczny albo niesamowity przejaw rozwoju”. Napiętnowani, podobnie jak Kain, mieliby za zadanie, budząc lęk i nienawiść ludzkości, wyprowadzić ją na nowe drogi rozwoju. W tym niebezpiecznym kulcie wyższej formy rozwoju Mojżesz i Budda byli traktowani na równi z Napoleonem i Bismarckiem, Cezarem i Loyolą. Zdaniem Sinclaira egzemplarze zdolne do przyjęcia losu we wszystkich jego przejawach, a nawet skrajnościach, były zdolne do uratowania gatunku przez nowe przystosowanie. Obraz ten uzupełnił prekognitywną wizją Demian: „Dusza Europy jest zwierzęciem, które przez nieskończenie długi czas leżało związane. Z chwilą, gdy stanie się ono wolne, pierwsze jego odruchy nie będą najprzyjemniejsze”. Wszystkie te myśli płynęły od pani Ewy, czyli od wiążącego wszystko archetypu Wielkiej Matki, która prowadziła swoje dzieci do odrodzenia. To świadectwo instynktownego utrzymywania kontaktu telepatycznego jest elementem okresu animalnego fazy chtonicznej kontaktu z Wielką Matką, która może się jawić jako Matka Natura – głosicielka praw natury oraz władczyni świata roślin i zwierząt.

Sinclair był w stanie tak głębokiej inflacji, że nawet wszystkie sny wydawały się powstawać za przyczyną pani Ewy. Śnił, że świat został ogarnięty buntem, i że sam lub z Demianem czekał w napięciu na wielki los. Los miał rysy pani Ewy: „być przez nią wybranym lub odrzuconym – to właśnie był los”. Są to przeżycia typowe dla fazy magicznej pojmowania archetypu: „[…] w tej fazie matka jako postać coraz bardziej się urealnia i ukonkretnia, a dziecko doświadcza jej szczególnej mocy – albo pozytywnej (Dobra Matka, Królowa), albo negatywnej (Zła Matka, Czarownica); równocześnie dziecko odczuwa swoje magiczne »ja« jako zdolność do sterowania mocą (poczucie wpływu), zdobywa poczucie autonomii względem nieświadomości”. Jednocześnie w Sinclairze rozgorzały na dobre żądze. Jak twierdził Jung: „[…] seksualność odgrywa zasadniczą rolę w procesie symbolotwórczym, także wtedy, gdy ma on formę religijną”.

Pragnął porwać w ramiona panią Ewę, lecz zarazem wstydził się tego i bał. Świadoma jego stanów pani Ewa opowiedziała mu dwie bajki. Pierwsza była o miłości do gwiazdy, według której żeby latać, trzeba tylko chcieć. „Miłość nie powinna prosić […] ani żądać. Miłość musi posiadać siłę, dzięki której dojdzie sama w sobie do pewności”. Druga bajka była o człowieku, który kochał bez nadziei i zdawało mu się, że spłonie z miłości. Miłość spaliła w nim cały świat i wreszcie osiągnęła taką potęgę, że zaczęła przyciągać ukochaną kobietę. Wtedy mężczyzna zdał sobie sprawę, że stała się dla niego całym utraconym światem, który dane mu było powtórnie odzyskać i odnaleźć przy tym siebie. Według Baumanna zgodnie z założeniami psychologii Jungowskiej Anima – przewodniczka i odradzająca Wielka Matka nie mogą spełnić erotycznych pragnień Sinclaira – w zamian oferują wewnętrzne „święte wesele”. Bajki też można wyjaśnić prościej. Żeby latać, trzeba pozwolić uwolnić się energii libido. Z innej strony patrząc, pragnienia libido mogą wszystko zniszczyć, ale mają też moc odradzania i doprowadzania do samopoznania. Potwierdzają to kolejne sny, w których Sinclair wpływał jako rzeka do morza lub jako gwiazda wirował wciąż wokół jej gwiazdy na wieki w harmonii. Z jednej strony jest to zapowiedź osiągnięcia złączenia i integracji z matką, z innej – widoczne są aspekty jedności, wieczności i boskości.

I oto losy bohaterów złączyło przeczucie wielkiej przemiany. Cała trójka miała równocześnie prekognitywne sny o nadchodzącej odnowie świata, która pełna będzie śmierci. Coraz bardziej zbliża się rozwiązanie. Zgodnie z modelem Jungowskim archetyp ukrył się głęboko w podświadomości i tam aktywuje dalsze działanie. Cała trójka rozstaje się – wybuch pierwszej wojny światowej połączył los indywidualny bohatera z losami świata. Maks i Emil trafili na front. Tam następuje ostateczne zakończenie projekcji i asymilacja archetypów.

„W chmurach widać było wielkie miasto, z którego wychodziły miliony ludzi: całe ich roje rozbiegły się w rozległym krajobrazie. I nagle pojawiła się pośród nich postać potężnego bóstwa: gwiazdy migotały w jej włosach – postać ogromna jak góra, postać o rysach pani Ewy. Bogini przycupnęła na ziemi, jasno zamigotało piętno na jej czole. Sen jakiś nią owładnął, zamknęła oczy, a wielkie jej oblicze wykrzywiło się boleśnie. Nagle wydała donośny krzyk i z czoła jej wytrysnęły gwiazdy, które wspaniałymi łukami i półkolami rozsypały się po czarnym niebie. Jedna z tych gwiazd pędziła z przejmującym dźwiękiem wprost na mnie, zdawała się mnie szukać. I nagle z rykiem rozpadła się na tysiąc iskier, porwała mnie w górę i znowu rzuciła o ziemię, świat pośród grzmotów zamknął się nade mną”.

Pierwszym czytającym, który zrozumiał ten epizod jako symboliczny opis duchowych narodzin, był prawdopodobnie sam C. G. Jung. Chociaż dzieło Hessego ukazało się pod pseudonimem, Jung rozpoznał autora i pogratulował listownie Hessemu napisania mistrzowskiego i pełnego prawdy dzieła, dopisując, że: „Wielka Matka zaszła w ciążę z samotnością szukającego. Urodziła (eksplozja granatu) starego człowieka poprzez śmierć i wszczepiła nowemu, wieczną monadę, misterium indywidualności”.

Początek wizji wydaje się odwołaniem do opisu, który można spotkać w Symbolach przemiany Junga. Wielkie miasto jest tam symbolem macierzyńskim – „to kobieta nosząca w sobie mieszkańców niczym dzieci”. Trzeba nadmienić, że nie jest to ziemskie miasto, tylko miasto duchowe znajdujące się chmurach, które zawsze oznaczają utratę swobody i stan przygnębienia. Jednocześnie miasto jest oddaniem aspektu kulturowego całego zjawiska. Tłum ludzi to symbol tajemnicy, którą jest w tym przypadku nieświadomość. Ich ruch uwidacznia „przypuszczającą szturm masę myśli”, co jest również oddaniem uwalniającej się energii. I w takim oto kontekście pojawiła się potężna bogini, która była z jednej strony dziewicą, kobietą, matką, a z innej archetypem Matki Królowej, Matki Życia i Matki Śmierci. Gwiazdy w jej włosach były oddaniem astralnej mocy i doskonałej pełni. Rozrastanie się, biseksualność to symbolika prenatalnej wiecznej kobiecości, wszechobecności pierwiastka żeńskiego. I oto znamię Kaina po raz kolejny objawia swe znaczenie solarne (patriarchalne). Za jego sprawą, to, co kobiece, zaczyna być męskie. Ukryty do tej pory pierwiastek męski eksploduje z czoła bogini (logos i wiedza). Eksplozja jest zarazem oddaniem rozładowania nagromadzonych uczuć. Mamy tu do czynienia z pierwotną symboliką libido, która odnosi się w porównaniach do słońca, światła, ognia i seksualności. Świat wewnętrzny zmieszał się ze światem zewnętrznym, świadomość z nieświadomością, jasność z ciemnością, dobro ze złem, energia żeńska z męską, aspekt niszczycielski z aspektem tworzenia, wybuch libido z wybuchem granatu. Wszystko uległo wielkiej transformacji połączenia, co odpowiadało Jungowskiej idei jedności świata (unus mundus).

Sinclair osiągnął w mistycznej wizji mieszającej się z rzeczywistością archetyp Jaźni. Można uznać, iż posiadł w ten sposób: kamień filozoficzny, mądrość transcendentną i inteligencję duchową. Jung uważał, że „równie dobrze można Jaźń określić jako »Boga w nas«”. To, co zobaczył Sinclair, można opisać jako zjednoczoną dualność czy inaczej unię przeciwieństw (complexio oppositorum). Musiał stanąć przed demonicznym, siejącym strach potworem, który zagroził wszystkiemu, co pozytywne, piękne i dobre – musiał stanąć przed ciemnym odbiciem własnego wnętrza. Stało się to oczywiście wskutek uwolnienia mocy energii libido. Doprowadziło ono do aktu kazirodczego, ale wyłącznie na planie duchowym. Potwierdzenia tego faktu można szukać w opinii Junga: „[…] należy tu podkreślić, że zwłaszcza mit solarny pokazuje, jak dalece nie należy sprowadzać podłoża pożądania »kazirodczego« do współżycia, lecz do jedynej w swoim rodzaju myśli – pragnienia, by znowu stać się dzieckiem, powrócić pod opiekuńcze skrzydła rodziców, wrócić do łona matki i powtórnie się z niej narodzić. Ale w tym miejscu ingeruje zakaz kazirodztwa i próbuje temu przeszkodzić – to właśnie dlatego mity solarne czy mity odrodzenia wynajdują wszelkie możliwe analogie matki, byleby pozwolić libido przelać się w nowe formy i w ten sposób skutecznie nie dopuścić do regresywnego popadnięcia w mniej czy bardziej realne kazirodztwo”.

Po długiej podróży na krawędzi snu i jawy ranny bohater gnany tajemniczą siłą spotkał wreszcie Demiana. Tym razem po raz ostatni. Poprzez pocałunekDemian przekazał mu symbolicznie swoją moc duchową i matki. Używając Jungowskiego terminu alchemicznego, doszło do zaślubin mistycznych (unio mystica), podczas których osobowość bohatera ostatecznie została zjednoczona. Nastąpiło w ten sposób psychiczne odrodzenie i zakończona została indywiduacja. Odtąd wszystkie projekcje zniknęły. „A zatem nie będzie już grzechu, wyparcia, stanu braku jedności z samym sobą, winy, lęku przed śmiercią i bólu rozstania, albowiem w akcie Godów […] syn [dostąpił] zjednoczenia z matką-Oblubienicą, w ten sposób osiągnie ostateczną błogość”.

 

4.3 Symbolika gnostycka

„Oto okropny Abraxas. Jest najgwałtowniejszym ze Stworzeń, w nim Stworzenie napawa się trwogą przed samym sobą. Jest on objawionym sprzeciwem Stworzenia wobec Pleromy i jej nicości. Jest przerażeniem syna wobec matki. Jest miłością syna do matki. Jest zachwytem ziemi i okrucieństwem nieba”.

Bazylides

Wraz z Jungowską psychoanalizą i procesem przeżywania archetypów, tak istotnym dla indywiduacji, w tekście pojawiła się także warstwa symboliczna innego pochodzenia. Wiele z tych symboli wydaje się nawet dzisiaj, po wielu latach, w ogóle niewyjaśnionych, a przynajmniej nieuwzględnianych w publikacjach dotyczących twórczości Hessego. Nie jest to przypadkowy zbiór, lecz symbolika ułożona w ukryty program, by nie użyć popularnego słowa kod. Ze względu na gnostyckie korzenie jest to z założenia wiedza elitarna, ale istnieje tekst, który ma znaczenie kluczowe dla interpretacji Demiana. Jest to Septem Sermones ad Mortuos (Siedem nauk dla zmarłych) rzekomo napisane przez Bazylidesa na początku II wieku. Prawdopodobnie autorem tekstu był jednak sam Jung: „Myślenie w kategoriach paradoksu było tym, co silnie przyciągało Junga do gnostyków, toteż właśnie tutaj doszło do utożsamienia się autora z jednym z nich […]”.

Kiedy bohater opowiadania wpadł w szpony własnego lęku prześladowany przez Franza Kromera, wraz z pierwszym pojawieniem się Demiana spotkał się z zupełnie innym od tradycyjnego pojmowaniem mitu Kaina i Abla. Demian usprawiedliwiał czyn Kaina, a nawet namawiał Emila, żeby zabił Kromera. Pod wpływem Maksa, Sinclair zastanawiał się, czy chce być Kainem, czy Ablem. Tak, czy tak, myślenie to było obarczone piętnem dualistycznego postrzegania świata. Na pewno do takich postaw i refleksji nie nakłaniał pastor protestancki. Źródła takich poglądów można spotkać w II wieku, kiedy istniała w cesarstwie rzymskim sekta gnostycka kainitów. „Osoby pozytywne w pismach Starego Testamentu uznawane były przez kainitów za sługi Zła, a osoby oceniane negatywnie w Starym Testamencie za dzieci dobrego i najwyższego Boga”. Usprawiedliwiali oni czyn Kaina, uważali go za ideał i wzór do naśladowania. Sekta „głosiła dwoistość istoty boskiej: Najwyższego Boga i Demiurga – Stwórcy wszechświata”. Według nich Kain był synem Boga Najwyższego, Abel zaś Boga Stwórcy. W czasach Hessego do poglądów kainitów nawiązywała masoneria. Świadczyć może o tym ciekawy przekaz pochodzący od tak zwanego zakonu iluminatów. Według niego Kain był pierwszym rolnikiem na ziemi, który stwierdził, że można żyć w pokoju, bez rozkoszy jakiej dostarcza mięso. Nie przynosił też Bogu krwawych ofiar, jak czynił to Abel, za co Bóg go odrzucił. Kain tak był z tego powodu rozgniewany, że zabił Abla, ponieważ on tak robił z innymi istotami żyjącymi. Naturalnie Bóg potępił to zabójstwo i napiętnował Kaina. Wraz ze swoim potomstwem Kain miał zawiązać braterstwo węża, które przeciwstawiało się Bogu, szukając przy tym pomocy u Lucyfera. Czcicielami tego ostatniego mieli być właśnie iluminaci.

Przy kolejnej okazji Demian zreinterpretował w duchu kainizmu biblijną relację męki Zbawiciela na Golgocie. Ciągnąc rozważania doszedł do wniosku, że Bóg jako symbol dobra reprezentuje tylko połowę świata, a pozostała część jest przypisywana diabłu. „A więc obok nabożeństw na cześć Boga, powinniśmy mieć też obrzędy na cześć szatana [zaznaczenie autora]”. Kiedy Emil zaczął się nad tym zastanawiać, w głębi ducha poczuł, że „to były dokładnie [jego] własne myśli, własny […] mit, idea tych dwóch światów, czy też połówek świata – jasnej i ciemnej”. Odkrył coś jeszcze. Zamiast przyjęcia do społeczności kościelnej, wolałby wstąpić „do jakiegoś zakonu [zaznaczenie autora] myśli i indywidualności, który gdzieś przecież musiał istnieć na ziemi […]”. Za wysłannika takiego zakonu uważał oczywiście Demiana. Nic dziwnego, że konfirmacja, której wkrótce dostąpił, nie wywarła na nim żadnego wrażenia.

Natomiast niepodpisany list od Demiana wręcz przeraził Sinclaira i serce ścisnął mu chłodem: „Ptak wykluwa się z jajka. Jajkiem jest świat. Kto chce się urodzić, musi świat zniszczyć. Ptak leci do Boga. A imię Boga Abraxas”. Tak oto bohater opowiadania dotarł do imienia boga, który łączył w sobie pierwiastki boskie i diabelskie. Postać Beatrice, która do tej pory zajmowała jego wnętrze i wpływała na niego kojąco, musiała ustąpić przed potężniejszym symbolem. Etymologia imienia Abraxas jest niejasna, choć niewątpliwe są jego związki z gnozą. W gnostyckiej teogonii nazywano go: „Najwyższy Nieznany”, w mitologii perskiej: „źródło 365 emanacji”, w kabale był „księciem eonów”. W hellenistycznych dokumentach poświęconych magii Abraxas pojawiał się jako element magiczny i synonim pełni. „W czasach wczesnego chrześcijaństwa słowo to było równoznaczne z »nasz Ojciec«, »Pan zastępów«. […] Egipski gnostyk Bazylides określił tym mianem najwyższą istotę, która rodzi pięć sił pierwotnych: ducha (nous), słowo (logos), opatrzność (phronesis), mądrość (sophia) i potęgę (dynamis)”. Jego zwolennicy oddawali mu cześć jako najwyższemu bogu, który miał zesłać na świat Jezusa Chrystusa. Abraxas to również symbol siedmiu (znanych w starożytności) planet oraz siedmiu stopni oświecenia człowieka. Warto zaznaczyć, iż „termin Abraxas pojawiał się w masonerii w rytuałach niektórych dawnych systemów stopni wyższych”.

Wymienione symbole i sposób ich przedstawiania wskazują na to, iż dalsze poszukiwania należy kontynuować w kręgu gnostyckim. Nazwa gnoza pochodzi od greckiego wyrazu „gnosis” oznaczającego poznanie. Według G. Quispela „Gnoza jest mitycznym wyrazem doświadczenia samego siebie”. Sztandarowe hasło gnozy to: „Poznaj samego siebie”. Chodzi tu jednak nie o poznanie intelektualne, starożytni używali słowa „episteme”, a raczej „o pewną wiedzę daną, objawioną, pochodzącą gdzieś z wysoka od Boga lub wyższych od nas bytów”. K. Rudolph podkreśla, że „treść tej wiedzy czy też tego poznania ma przede wszystkim charakter religijny […]”. Była to wiedza ezoteryczna i dostępna tylko dla wybranych, którzy są zdolni do jej odbioru. Zespalała ona przedmiot poznania (boską naturę), środki poznania (zbawczą gnozę) i samego poznającego. Objawienie mogło mieć formę poznania apokaliptycznego, gdy było dane przez bóstwo lub inną istotę duchową, albo „oświecenia czy wtajemniczenia, kiedy to człowiek zdaje się sam inicjować proces samoprzemiany już to na poziomie swej Jaźni (»wyższego ja«), już to na mocy decyzji swego ego. Właśnie ten proces samoprzemiany poprzez ćwiczenia psychomoralne i medytacje miał umożliwić człowiekowi uzyskanie objawienia. Trzeba podkreślić, że w gnozie nie istnieje pojęcie moralności, do której są przyzwyczajeni przedstawiciele kultury Zachodu. „Przykazania typu: »nie zabijaj« »nie kradnij« »czcij ojca i matkę« nie mają większego sensu, gdyż dobre jest to, co prowadzi do celu ostatecznego, a ten osiąga się dzięki gnosis, tajemnym rytom i znalezieniu się w odpowiedniej grupie wyznawców”. Ten trop wydaje się wiele wyjaśniać. Powróćmy do dziejów Sinclaira.

Tajemniczy list od Demiana musiał wywołać silną reakcję psychiczną Emila. Było to przecież boskie objawienie. Demian za pomocą mistycznego przesłania wtajemniczył Sinclaira w kolejny krąg wiedzy i poprowadził dalej, niż mogła Beatrice. Zmusiło to bohatera do dalszej samoprzemiany. Znaczenie takiego „wezwania w gnostycyzmie jest tak wielkie, że można go nazwać »religią wezwania«”. Jako objawienie jest tożsame z gnozą, czyli poznaniem Boga i własnym zbawieniem. Tym, który je przynosi, jest w większości systemów gnostyckich Boski Wysłannik. Wezwanie miało za zadanie przebudzenie „ze snu w świecie”. Odtąd Sinclair zapomniał o prerafaelickiej Beatrice i we śnie wzywał Abraxasa. Wizja przyniosła mu miłość, która była: „wizerunkiem anioła i szatana, mężczyzną i kobietą jednocześnie, człowiekiem i zwierzęciem, najwyższym dobrem i najbardziej skrajnym złem”. Znowu widać fundamentalne dla gnostyka cechy: doznanie obcości w świecie doczesnym oraz pragnienie połączenia się ze swoim bogiem.

Kolejnym posłańcem i zarazem przewodnikiem został Pistorius. Postać ta wzorowana była na wspomnianej wcześniej osobie psychoanalityka ze szkoły Jungowskiej J. B. Langa. O Pistoriusie dowiadujemy się, że „hołdował już sprawom, za które [powinien] na wiele lat trafić do więzienia, gdyby się o tym dowiedziano”. Był marnotrawnym synem duchownego, studiował teologię, ale nie uzyskał fakultetu. Jednak dla Sinclaira „[…] słowa jego brzmiały identycznie jak słowa Demiana. […] Nic o sobie nawzajem nie wiedzieli, a obaj mówili […] to samo”. Pistorius rozbudzał w bohaterze głębokie samopoznanie i podkreślał znaczenie wiedzy. Oprócz muzyki łączyła ich kontemplacja ognia, sterowanie lataniem za pomocą oddechu, Wedy, czy wspólna wymowa głoski „Om”. Podczas jednego ze spotkań jedyny raz w tekście zostało użyte przez Pistoriusa słowo „gnostyk”. W jego kontekście można znaleźć wywód, iż człowiekiem był nie ten, kto nosił w sobie cały świat, lecz ten, kto o tym wiedział: „[…] gdy pierwsza iskierka owej świadomości w nim zaświta, wówczas staje się człowiekiem”. Jest to odwołanie do najważniejszego mitu gnozy, mitu solarnego określanego jako jej rdzeń. Iskra boska w człowieku „wyłoniła się z boskiego światła i wpadła w świat losu, narodzin i śmierci, a teraz musi się przebudzić dzięki boskiemu odpowiednikowi samej siebie, aby definitywnie powrócić do swego pierwotnego stanu”. Pierwotnym stanem jest połączenie się z Abraxasem. Nic dziwnego, że wszystkie rozmowy „[…] nawet najbardziej banalne, trafiały cichym, wytrwałym uderzeniem młotka w ten sam punkt […], pomagały rozbijać skorupy jajka, […] aż wreszcie żółty […] ptak całkowicie wydostał piękną swą głowę drapieżnika z rozbitych skorup świata”. Ptak to kolejne odwołanie do kultu solarnego i oznacza boga słońca. Nawiasem mówiąc, gnostycy przedstawiali Abraxasa jako istotę o ciele człowieka i głowie koguta, która zamiast nóg miała węże oplatające gałąź tworzącą podwójny krzyż. Koguta uważano za symbol opatrzności, gdyż zapowiadając brzask i zachód, czuwał nad biegiem czasu. Nogi w kształcie węży to odpowiedniki ducha i słowa. Bat trzymany w jednej dłoni oznaczał potęgę i służył do odpędzania demonów, tarcza trzymana w drugiej dłoni oznaczała mądrość.

Oczywiście Abraxas w wizjach osiemnastoletniego Sinclaira zaczął przybierać bardziej atrakcyjne wyobrażenia. Stało się oczywiste dla naszego bohatera, że jego męki będą trwały dopóty, dopóki będzie się bronił i nie będzie postępował zgodnie ze swoją naturą, cokolwiek mogłoby to znaczyć. Choć nie walczył z aniołem Bożym, aktualne były słowa: „Nie puszczę cię, aż mnie nie pobłogosławisz”. Wreszcie nastąpiło kolejne mistyczne doznanie. Sinclair poczuł, że tak długo poszukiwany obraz miał głęboko w sobie: „Chciałem paść przed nim na kolana, lecz tak głęboko tkwił we mnie, że nie potrafiłem go już od siebie oddzielić, jakby przeistoczył się tysięczne odbicia własnego mojego »ja«”. Zawirowały gwiazdy, nieopisany lęk wstrząsnął Emilem – całe życie stanęło przed nim, nawet poprzednie egzystencje i wcześniejsze formy. Stracił przytomność, a gdy się ocknął, przypomniał sobie, że spalił obraz i zjadł jego popioły. Zaiste wstrząsające musiały być to doznania. Jeżeli do tej pory dane mu było gnostyckie poznanie przez imaginacje, którego podstawą były symbole, to po tych wydarzeniach przeszedł na wyższy stopień. Było to poznanie przez inspiracje; „poznanie tajemnego »głosu rzeczy«, który komunikuje nam relacje łączące i dzielące imaginacje, tj. ukazuje nam ich sens i wartość”. Poczuł w sobie nie tylko nową siłę, lecz także niezwykłą intensyfikację swego „ja”.

Uczeń przerósł swojego nauczyciela. Pistorius chciał zostać kapłanem nowej religii. Chciał dać jej wspólnotę, kult, uroczystości, misteria. Mówił: „Nowa nasza wiara, dla której obraliśmy obecnie imię Abraxas, jest piękna […]”. Tylko problem w tym, że każda religia wydawała się mu piękna, a nie potrafił pójść za swoim wewnętrznym głosem. I tak oto ich wspólna droga się zakończyła. Sinclair ponownie poczuł się osamotniony. Kiedyś marzył o roli poety, proroka, malarza, teraz już wiedział, że prawdziwe jego powołanie „polegało na jednym tylko: na odnalezieniu samego siebie”. I po raz pierwszy poczuł coś jeszcze – znamię Kaina na swoim czole.

Od tej pory wszystkie drogi prowadziły do pani Ewy: „[…] wielka, niemal męska postać kobiety, podobnej do swego syna, w której splatały się cechy macierzyństwa, surowości i głębokiej namiętności, kobiety pięknej i pociągającej, pięknej i niedostępnej: demon i matka, los i kochanka”. Było to kolejne misterium objawienia. Taką radość Sinclair odczuwał tylko będąc dzieckiem podczas wielkich świąt na Gwiazdkę lub Wielkanoc. Nic dziwnego, że miał tak ekstatyczne odczucia. Wszak rola Ewy w gnozie i w micie solarnym jest niezwykła. „Kropla światła wypływa od Sofii na wodę, staje tam się najpierw »łonem matki« nazywanej Ewą czy też »instruktorką życia«, z której następnie rodzi się »męsko-żeński człowiek«, zwany przez Greków hermafrodytą […]”. Ewa jest dla Adama instruktorką życia, jest kobietą duchową, jest matką życia. Według gnostyków to ona dokonała pierwszego budzenia Adama, stworzonego wcześniej, lecz pozbawionego iskry Bożej. Za jej sprawą Adam doznał oświecenia w raju. Kusił wąż (oczywiście), ale robił to na zlecenie Ewy duchowej, która była instruktorką całego procesu. Kiedy Ewa i Adam zjedli owoc z drzewa poznania, otworzył im się rozum, co znaczy, że dotarło do nich światło gnosis.

Ewa miała jednocześnie cechy mężczyzny i kobiety. Dla gnostyków dwupłciowość stanowiła „znamię doskonałości; dopiero w stworzeniu ziemskim dochodzi do rozdzielenia pierwotnej, boskiej jedności, właściwej całej pleromie”. Sinclair, Demian i pani Ewa stanowili razem nierozerwalną całość. Jest to odzwierciedlenie gnostyckiej triadycznej koncepcji człowieka, z której korzystał zresztą Jung. Gnostycy uważali, że „człowiek składa się z ciała, duszy i ducha – soma, psyche i neuma”. Taka triada stanowiła koncepcję doskonałego zjednoczonego człowieka. Cielesną stronę reprezentował oczywiście Sinclair. Demian był tak zwanym „psychikiem”, to jest odpowiednikiem duszy. Pani Ewa była istotą duchową, czyli tak zwanym „pneumatykiem”. Wszyscy byli napiętnowani, znakiem solarnym i tworzyli razem z innymi podobnymi sobie tajemnicze bractwo Kaina, któremu „każde wyzwanie, każda nauka o zbawieniu wydawały się już z góry martwe, bezużyteczne”. Piętno stanowiło gnostycką pieczęć – znamię drogi, którą musiała pokonać dusza, aby mogła być dopuszczona do dalszej wędrówki. Takie opieczętowanie było równoznaczne z namaszczeniem gnostyckim, które było niezbędne do osiągnięcia zbawienia. Wszyscy byli gotowi na nowe, które nadejdzie, gdy uwolni się dusza Europy. Zdaniem Demiana miała to być elita, która miała wypędzić ludzkość „z ciasnej idylli […] na niebezpieczne, lecz rozległe przestrzenie”. Nie chcąc rozwijać tego wątku, napomknę tylko o tym, że podobne założenia miał zawsze ruch wolnomularski.

Czas wreszcie spojrzeć na ostatnią scenę. Czy wielki finał miał też swoje odniesienia w gnozie? Niech do porównania posłuży tekst Septem Sermones ad Mortuos opublikowany prywatnym drukiem przez Junga w 1916 roku:

„Cztery jest liczbą głównych bogów, bo cztery jest liczbą wymiarów Świata.

Jeden to początek – Bóg Słońce.

Dwa to Eros, bo łączy on dwa i świecąc roznieca się.

Trzy to Drzewo Życia, bo wypełnia ono przestrzeń ciałami.

Cztery to Diabeł, gdyż otwiera on wszystko, co zamknięte

doprowadza do rozpadu wszystko, co uformowane i cielesne;

jest burzycielem, w którym wszystko staje się nicością”.

Oto brakujący klucz. Miasto, miliony ludzi i bóstwo o rysach pani Ewy to Drzewo Życia. Migoczące piętno Kaina (imię to oznacza zresztą słońce) to symbolBoga Słońca, od którego wszystko się zaczęło. To z piętna wytrysnęły tysiące świetlistych gwiazd, które rozpadły się na tysiąc iskier – oto Eros (libido), który połączył Drzewo Życia z Bogiem Słońce. Wreszcie wybuch ukazuje nam potęgę niszczycielską Diabła, który wszystko obraca w nicość i kończy. Oto zaistniała czwórnia, która była siłą sprawczą wszystkich wydarzeń. Sinclair zostaje symbolicznie pochowany – przykryty ziemią. Krew wyeksponowana na ustach Sinclaira w czasie pocałunku z Demianem ma wymiar eucharystii gnostyckiej. Demian pocałował bohatera również w imieniu pani Ewy, co było rytempołączenia z Abraxasem. Pamiętamy przecież, że Demian był Wysłannikiem Boga a pani Ewa jego uosobieniem. W gminach gnostyckich była przeprowadzana ceremonia imitująca zespolenie w pary, którą nazywano „komnatą narzeczeńską”. Było to duchowe „święte wesele”, które gnoza ujmowała zarazem jako płciowe połączenie rozdzielonych istot, czy też jako odzyskanie męsko-żeńskiej jedności.

Pozostaje jeszcze pytanie, dlaczego Demian, a nie pani Ewa, zagrał główną rolę w scenie zjednoczenia? Za niezbędną wskazówkę można by uznać wypowiedź Junga: „Dzieje losu Abla mogą służyć za paradygmat życia i śmierci Boga, który stał się człowiekiem”. Demian na wzór Abla i Chrystusa wypełnił boskie posłannictwo i musiał umrzeć, aby zbawić swojego brata Kaina-Sinclaira. Przypomnę, iż według gnostyków, Chrystusa zesłał na ziemię Abraxas, którego personifikacją jest matka Demiana – pani Ewa. Oczywiście doskonałość nie mogła zaistnieć bez czwórni. Słońce to przecież znaczenie imienia Kain, które przypomina, że początkiem wszystkiego był Bóg Słońce – „najwyższe Dobro”. Jego przeciwieństwo stanowi śmierć – domena Diabła, która zabiera ze sobą Demiana. Tak oto dopełniła się gnostycka wersja śmierci Chrystusa. Wszystko zaczęło się od Kaina i Abla, a także na nich się zakończyło. Z punktu widzenia gnozy Emil Sinclair osiągnął najwyższą formę objawienia: „poznania poprzez intuicję, które pozwoliło mu odkryć, że tym, co zrazu objawiało się człowiekowi jako obraz, a następnie jako »głos«, jest jestestwo duchowe (istota rzeczy), »ja« indywidualne lub zbiorowe”. Dostąpił zatem gnostyckiego zbawienia, gdyż nastąpiło ostateczne zjednoczenie ciała, ducha i duszy. Pamiętamy przy tym, że podstawowym celem gnostyka było połączenie się ze swoim bogiem. Z religijnego punktu widzenia zaowocowało to „odkryciem swej substancjalnej tożsamości z Bóstwem, a zatem zmianą ontycznego statusu człowieka – jego deifikacją”. Zarazem jest to symboliczne gnostyckie udokumentowanie dotarcia do ósmej sfery (sfery kosmicznej), czyli uzyskania pełni duchowej (pleromy). „Niektóre systemy w »ósemce« widzą już początek »wolności« od niżej położonych sfer”. Metamorfoza Sinclaira kończy opowiadanie w ósmym, ostatnim rozdziale.

4.4 Krytyka religii Junga i idea czwórni

„Całe me życie stoi pod znakiem próby związania i oddania – pod znakiem religii. Nie wmawiam sobie, że mogę znaleźć dla siebie – nie mówiąc już o innych – coś w rodzaju nowej religii czy sformułować na nowo starą, lub znaleźć nową możliwość związania”.

Hermann Hesse

Na podstawie przedstawionego wcześniej materiału analitycznego można stwierdzić, że Hesse napisał Demiana pod wpływem myśli Junga. Gdyby spróbować określić skalę tego wpływu, należy przyjąć, że cała oś konstrukcyjna opowiadania i wspierająca ją warstwa symboliczna są wiernym oddaniem współczesnego książce stanu myśli Jungowskiej. Nie będę bynajmniej starał się wartościować, co było ważniejsze: psychologia głębi czy gnoza Jungowska. Potwierdzają to także wcześniej cytowane badania G. Baumanna. Można by jedynie uzupełnić, że według nich doktor Lang w 1916 roku doprowadził do spotkania Hessego z Jungiem i osobiście przedstawił pisarza twórcy psychologii głębi. Hesse był wtedy pod silnym wrażeniem Symboli przemiany Junga i jeszcze wiele lat później uważał to dzieło za najwybitniejsze w dorobku psychologa. Baumann uważał również, że: „Z dużym prawdopodobieństwem doktor Lang przedstawił poecie także »Siedem nauk dla zmarłych«, które ukazały się w 1916 roku jako druk prywatny”. Przypomnę, że zawartością tej broszury, którą Jung obdarowywał przyjaciół, były rzekome nauki Bazylidesa zawierające idee antytetycznej natury ducha oraz gnostyckie wizje Abraxasa. Wielki psycholog miał później określać „to przedsięwzięcie jako »grzech młodości«, którego żałował”. Hesse i Jung mieli bardzo podobne doświadczenia życiowe. Jung był tylko dwa lata starszy od Hessego. Jego „[…] ojciec, Paul Jung, był pastorem, podobnie jak wielu krewnych po mieczu i po kądzieli”. Co ciekawe dziadek Carl Gustav Jung (senior) był wielkim mistrzem Wielkiej Loży Szwajcarii Alpina i „według niepotwierdzonych informacji miał być nieślubnym synem Johanna von Goethego”. Ale przede wszystkim łączyły ich wspólne idee i zbieżne poszukiwania religijne. Myślę, że przyglądając się uważnie niektórym aspektom ówczesnej myśli Junga, z dużym prawdopodobieństwem można natrafić na paradygmaty postawy Hessego.

Symbole przemiany są wypełnione krytycznymi uwagami na temat chrześcijaństwa. Czasami są to opinie w miarę łagodne, które ostrzegają tylko przed inercją w tradycji: „»Prawomocna« wiara zawsze sprowadza się do przeżycia, istnieje jednak także inny rodzaj wiary – wiara zasadzająca się wyłącznie na autorytecie tradycji. I ten rodzaj wiary można określić mianem »prawomocnej«, jako że siła tradycji stanowi przeżycie, którego doniosłość dla ciągłości kultury jest niewątpliwa. Atoli w wypadku tego rodzaju wiary pojawia się niebezpieczeństwo, że zostanie ona sprowadzona do zwykłego przyzwyczajenia, inercji duchowej, bezmyślnego, choć owszem, komfortowego trwania w jakiejś formie – stan ten grozi kulturze zastojem, a tym samym regresem”. Czasami są to ostrzejsze wypowiedzi mogące prowokować do zmian: „Apelujemy do ślepej wiary i wynosimy ją pod niebiosa. Co osiągamy w ten sposób? Wychowujemy do bezmyślności i bezkrytyczności”. Jednak ostatecznie Jung nie był przeciwnikiem wiary i religii, lecz tak, jak Hesse poszukiwał innej drogi, odwołując się do potęgi wiedzy i rozumu: „Przecież nawet człowiek pobożny wierzy, że Bóg dał mu rozum i że może się nim posługiwać do czegoś więcej niż tylko do kłamstwa i oszustwa. Mimo że naturalnie i pierwotnie człowiek wierzy w symbole. Może je także zrozumieć – jest to jedyna droga dla wszystkich, których udziałem nie stała się łaska wiary”.

Jung uważał, że każda religia rozwijała się, realizując potrzeby psychiczne człowieka. Starotestamentowy Bóg był pełen sprzeczności, były w nim: miłość i okrucieństwo, dobro i zło. Jung uznał, że „po to, by dobro mogło się zmierzyć ze złem, [musiał] narodzić się Bóg w człowieku […]”, a powstanie chrześcijaństwa było nieuniknioną odpowiedzią na historię Hioba. Przecież „Niewinnie dręczony Hiob, bez swej wiedzy i woli, zdobył potajemnie takie poznanie Boga, jakiego sam Bóg nie posiadał”. Paradoksalność Boga rozdzierała również ludzi i skazywała „na pastwę pozornie nierozwiązywalnego konfliktu tkwiących w nim przeciwieństw”. I tak konflikt ów w chrześcijaństwie został wyrażony otwarcie za pomocą pary Chrystus – Szatan, w którym Chrystus reprezentuje wyłącznie dobro, natomiast Szatan wyłącznie zło. Jak uważał Jung: „Przeciwieństwo to jest prawdziwym problemem naszego świata – problemem na razie jeszcze nie rozwiązanym”.

I tu przechodzimy do strony psychologicznej tego wątku rozważań, która jest najbardziej istotna z punktu widzenia pracy. Wraz z pojawieniem się Chrystusa powstała triada: Ojciec, Syn i Duch Święty, która odpowiadała nie tylko obowiązującemu wtedy patriarchalnemu systemowi społecznemu. Na psychologiczny charakter tego symbolu wskazuje z jednej strony ludzka natura Chrystusa, z innej zaś postać Ducha Świętego, który dla Junga był symbolem nieświadomości zbiorowej i usuwał napięcie między Ojcem i Synem. „Tak więc historia dogmatu Trójcy św. ukazuje stopniowe zarysowanie się pewnego archetypu, który porządkuje antropomorficzne wyobrażenia o Ojcu i Synu, o życiu, o różnych osobach, itd. Nadaje im archetypową, tj. numinalną postać »przenajświętszej Trójcy«”. Symbol Trójcy przybrał swoją formę, gdy postawiono pytanie o naturę zła, a ludzka świadomość zaczęła się usamodzielniać. Trójca Św. jako archetyp była dla Junga: „czynnikiem nieobrazowym, dyspozycją, która w określonym momencie rozwoju ducha ludzkiego zaczyna się aktywizować, porządkując zgromadzony w świadomości materiał i nadając mu określoną postać; łączy mianowicie wyobrażenia bogów w triady i trójce, a nieskończoną ilość zwyczajów rytualnych i magicznych […] układa »trójkami« lub dzieli na trzy części”. Na koniec Jung rozumiał Trójcę Św. „jako formułę wyrażającą nieświadomość”, która jest jednym z najczęściej spotykanych schematów uporządkowania psychiki.

Jednak dopiero czwórca w psychologii Jungowskiej wskazuje ideę pełni i łączy nieświadomość ze świadomością. „Czwórca jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych archetypów, który również okazał się jednym z najbardziej pożytecznych schematów reprezentujących uporządkowanie funkcji, wedle których orientuje się umysł świadomy. Jest to jak krzyż podziałowy w teleskopie naszego rozumienia. Krzyż utworzony przez punkty czwórcy jest nie mniej uniwersalny, a ponadto ma dla człowieka Zachodu możliwie najwyższe znaczenie moralne i religijne. Podobnie koło jako symbol pełni i istoty doskonałej jest rozpowszechnioną formą wyrazu dla nieba, Słońca i Boga; wyraża ono również praobraz człowieka i duszy”. Jung sądził, że spontaniczne tworzenie obrazów zawierających element czwórni wskazywało na zdolność „ego” do asymilowania materiału nieświadomego. Jak pisał Jung: „»Quarternarium«, czyli czwórnia, ma długą historię. Pojawia się ona nie tylko w chrześcijańskiej ikonografii i spekulacji mistycznej; być może, gra ona jeszcze większą rolę w filozofii gnostyckiej…”.Każdy człowiek dysponuje czterema funkcjami psychicznymi, które są ze sobą związane parami, tak że intelekt pozostaje w związku z uczuciem, a percepcja z intuicją. Dominująca, uprzywilejowana funkcja rozwija się i różnicuje kosztem mniej wartościowej większości. „Rozbicie harmonijnego współdziałania sił psychicznych w życiu instynktowym jest jak zawsze otwarta, nigdy nie gojąca się rana, prawdziwa rana Amfortasa, albowiem zróżnicowanie jednej z wielu funkcji nieuchronnie pociąga za sobą jej przerost oraz zaniedbanie i skarłowacenie innych”. Tak więc gdy psychika jest uporządkowana według schematu trójcy, to element zła jest poza nią. Jeśli, jak pamiętamy, jedna funkcja jest tłumiona, to musi ona łączyć się ze stłumionym jako problem złem. Reasumując dotychczasowe rozważania – w Trójcy Świętej nie występuje element materialny, nie ma pierwiastka żeńskiego ani zła. Występuje inny, bardziej doskonały schemat, którym zdaniem Junga jest czwórca. Oczywistym rozwiązaniem staje się dodanie do Trójcy elementu związanego z materią, ciemnością lub złem. I w ten oto sposób doszliśmy do idei Abraxasa – materialnego boga zawierającego w sobie nie tylko dobro i zło, ale także brakujący pierwiastek żeński.

Poszedł tą drogą Jung, a za nim podążał Hesse. Trauma związana z wybuchem I wojny światowej stanowiła wyraźną materializację zła, z którym trzeba było sobie jakoś poradzić. Czczą mrzonką okazały się deklarowane przez uczestniczące w wojnie kraje ideały chrześcijańskie, ponieważ nie miały odzwierciedlenia w praktyce. Emil Sinclair zobaczył na wojnie wielu ludzi zdolnych do umierania za ideały, choć wcześniej rzadko widział kogoś, kto potrafił żyć dla ideału. Hesse starał się żyć dla ideału i przekonywać do tego innych. Miał nadzieję, że ludzie zrozumieją, jak bardzo mechanizmy wojny łączą się z indywidualnymi postawami: „Uczucia pierwotne, nawet najdziksze, nie odnosiły się do nieprzyjaciela, krwawe ich dzieło było jedynie rezultatem promieniowania od wewnątrz, przejawem rozdwojonej duszy, która pragnęła oto szaleć, zabijać, niszczyć i umierać, aby móc zrodzić się na nowo”. Pod sztandarem zła Hesse oczekiwał wielkiego procesu odrodzenia świata. Tak oto „ogromny ptak z trudem dobywał się z jajka, a jajem tym był świat, i świat musiał się rozpaść w gruzy”.