Mandala w tradycji Wschodniej i Zachodniej

Fragment pracy pt: „Mandala w tradycji Wschodniej i Zachodniej. Poszukując możliwości analizy treści podświadomości” autorstwa Pani Magdaleny Pawlaczyk

WSTĘP

Problematyka związana z tworzeniem i interpretacją mandali, posiada znaczącą rolę w związku z filozofią oraz religią Wschodu. Mandale wschodnie są obrazami, które posługując się symbolami, stanowią odzwierciedlenie całokształtu metafizycznego myśli indyjskiej i tybetańskiej. W niniejszej pracy podejmuję próbę przybliżenia pojęcia podświadomości, rozumianego zarówno w aspekcie filozofii wschodniej, jak zachodniej. Pojęcie mandali, związane jest ze szczególnym rozumieniem treści podświadomości. Przyczyną podjęcia przeze mnie tematu dotyczącego tworzenia i interpretacji mandali, jest zatem fakt, iż na jego podstawie mogę przybliżyć pojęcie różnych idei podświadomości. Mandale wschodnie różnią się od zachodnich nie tylko sposobem ich tworzenia, ale także celem jaki dzięki nim chce się osiągnąć. W obu jednak przypadkach można mówić o ścisłym związku pojęcia mandali i treści podświadomych. Nieco różnie jednak rozumie się rolę podświadomość do której odnoszą się obrazy mandali...

Mandale zachodnie wprowadzone przez C. G. Junga, posiadają znaczenie terapeutyczne Również ten rodzaj obrazów w okręgu, wiąże się z pojęciem podświadomości, rozumianej jednak nieco inaczej niż w ujęciu wschodnim. Tu procedura tworzenia jest dowolna. Symbole, które znajdą się w okręgu, zgodnie z jungowską teorią podświadomości zbiorowej, ściśle wiążą się z przekazem podświadomości. Tu, każdy symbol, barwa, czy kształt, stanowią zakodowaną treść podświadomą, która poddana interpretacji, może stać się świadomą. Jung postrzegał podświadomość jako jeden z poziomów psychiki człowieka. Uważał też, że treści podświadome łatwo można wydobyć na powierzchnię świadomości dzięki symbolom wpisywanym w okręg mandali.

Literatura, podejmująca zagadnienie mandali jest bardzo obszerna. Na największą uwagę zasługuje pozycja Giuseppe Tucciego pod tytułem Mandala. Jest to książka poświęcona problematyce mandali Wschodu. Pozycja ta zawiera opis doktrynalnych podstaw mandali, wyjaśnienie symboliki wschodniej, liturgii jaka towarzyszy tworzeniu mandali, oraz nawiązuje do ciała ludzkiego rozumianego jako mandala w myśli indyjskiej oraz tybetańskiej. Kolejną ważną pozycją jest książka Susanne Fincher pod tytułem Kreatywna mandala. Poznawanie I uzdrawianie siebie przez autoekspresję. Pozycja ta przedstawia symboliczne znaczenie kolorów, kształtów oraz liczb w mandalach zachodnich, zapoczątkowanych przez Junga. Autorka analizuje obrazy przykładowych mandali Zachodnich w odniesieniu do psychiki człowieka, szczególnie treści podświadomych. Trzecią znaczącą pozycją, jest dzieło Carla Gustawa Junga pod tytułemMandala. Symbolika człowieka doskonałego. W pozycji tej autor interpretuje mandale swoich pacjentów, oraz opisuje znaczenie symboli w mandali. Wiele interesującego materiału zawierają strony internetowe. Szczególnie obszerny jest na nich wybór przykładowych obrazów mandali, zarówno wschodnich, jak i zachodnich.

Autorzy dzieł poruszających problematykę mandali tj. G. Tucci, J. Kellogg, S. Fincher, S. Crossman i JP.Barou, czy D. i H. Sun, wskazują w swojej analizie przede wszystkim na dwa główne aspekty wprowadzające w ideę mandali. Pierwszym z nich jest wymiar metafizyczny myśli Wschodu, której mandala jest liturgicznym odzwierciedleniem; drugi zaś związany jest z ideą podświadomości zbiorowej, wprowadzoną przez Junga, która wyjaśnia możliwość analizy treści podświadomości za pomocą mandali zachodnich.

Wprowadzenie w teorię i praktykę mandali

Mandala indyjsko-tybetańska jako symboliczny schemat świata.

Termin mandala wywodzi się z sanskrytu, znaczy dosłownie centrum i to, co wokół1. Oznacza zawieranie się w sobie wszystkich rzeczy istniejących na świecie. W buddyzmie i hinduizmie oznacza mistyczny symbol wszechświata, przedstawiający zazwyczaj kwadrat wpisany w koło, pełen symetrycznie rozmieszczonych bóstw. Buddyjskie oraz hinduskie mandale, traktowane są jako obiekt medytacji. W praktykach wadżrajany2 w centrum mandali umieszcza się symbol czczonego Buddy, otoczonego innymi Buddami. Od imienia centralnego Buddy pochodzi nazwa danej mandali. Pałac umieszczony w centrum symbolizuje wszechświat. Często posiada cztery bramy symbolizujące cztery strony świata. Pałac i bramy mają symbolizować wszystko co istnieje. Zarówno to, co rozumiane jest jako wewnętrzne (sfera psychiczna człowieka), jak i rzeczywistość zewnętrzną (wszechświat rozumiany ontologicznie i metafizycznie). Postać Buddy umieszczona w centrum pełni podobną rolę symboliczną.

Tworzenie i interpretację mandali, można traktować pobieżnie lub głęboko. Powierzchowne postrzeganie charakterystyczne jest dla osób nie posiadających wiedzy dotyczącej religii indyjskiej oraz symboliki wschodniej. W takim wypadku mandala jest jedynie efektownym dziełem, o określonych walorach estetycznych. W buddyzmie tybetańskim tworzenie mandali traktowane jest jako obrzęd natomiast charakterze liturgicznym. Analiza natomiast jako medytacja oraz dążenie do przezwyciężenia barier nieświadomości.

*** Od redakcji. Poniżej zamieszczamy linki do materiałów dotyczących ceremonii tworzenia buddyjskiej mandali:

Mandala Dissolution Ceremony PART 1/3

Tibetan monks making sand mandala

Sand Mandala

Tibetan Sand Mandala Ceremony

Wyznawcy buddyzmu traktują mandale jako dzieła służące ekspresji własnego poglądu na strukturę świata oraz człowieka. Mandala reprezentuje połączenie człowieka z kosmosem. Traktowana jest także jako płaszczyzna unifikacji makro- i mikrokosmosu. Wnętrze mandali wypełnione jest symbolami, które mają stanowić pomoc (podczas medytacji dzieła) w zrozumieniu rzeczywistości jaką przedstawia.

Mnisi buddyjscy traktują mandale jako jantrę, czyli rytualne instrumenty, które stanowią narzędzia pomagające w skupieniu uwagi podczas kontemplacji. Polega to na szczególnym namyśle odnoszącym się do wybranego elementu, przez co ograniczone zostaje postrzeganie przestrzeni rozpraszającej. Skupienie uwagi na wybranym symbolu pozwala na wniknięcie myślą w rzeczywistość, którą mandala symbolizuje. Pełniejsze zrozumienie znaczenia mandali wschodniej, możliwe jest w oparciu o religię i filozofię indyjską. Początki filozofii indyjskiej zostały przekazane w Wedach3, których najstarsze części datowane są w przybliżeniu na około 1500 r. p. n. e.

Religia indyjska nie jest oderwana od filozofii. Pojęcia te można stosować zamiennie. Posiadają bowiem wspólny cel, którym jest uzyskanie samoświadomości, rozumianej jako ponadnaturalny stan oświecenia umysłu. G. Tucci w Mandali rozumienie sfery intelektu w myśli wschodniej, przedstawia jako część ducha. Podświadome treści natomiast, rozumie jako nieświadomość prawd o strukturze świata i siebie. Poznawanie metafizyki wschodniej zdaniem autora Mandali, jest tożsame z przezwyciężaniem własnych treści podświadomych. Zgodnie z nakazem religii indyjskiej, ponad wszystko powinno się dążyć do osiągnięcia wiedzy.

Wszelkie zabiegi religijne mają zatem prowadzić do zrozumienia świata oraz pozycji człowieka w świecie. Jak pisze Giuseppe Tucci: czar będzie trwał dopóty, dopóki gnoza nie zniszczy wszelkich barier maji4. Maja oznacza niewiedzę. Brahman natomiast jest stanem osiągniętej świadomości, czyli wiedzy.

Ogólnie zatem proces przezwyciężania nieświadomości polega na nieustannym zdobywaniu wiedzy. Służy temu symbolika mandali, którą bardziej szczegółowo opiszę w rozdziale drugim. Nadmienię jednak, iż symbole mandali stanowią wstęp na drodze do osiągnięcia stanu oświecenia. Ostatecznie jednak mają one odsyłać do rzeczywistości, której nie można już ująć w postaci symbolu. To znaczy do takiej przestrzeni, którą można nazwać absolutną.

Istotną rolę stanowi tu szczególne rozumiane pojęcia podświadomości. Nie jest ono rozumiane jako tajemnicza przestrzeń ukryta w duszy człowieka. Jest szczególnym stanem umysłu. Wiarą, że świat jest takim, jakim się jawi zmysłom. Podświadomość więc jest nieświadomością prawdy o rzeczywistości. Nie jest ona w myśli indyjskiej negowana. Jest traktowana jako punkt wyjścia na drodze do osiągnięcia prawdy. Prawda zatem, jest w takim rozumieniu pełną świadomością.

W religii indyjskiej, wierzy się, iż prapoczątek świata charakteryzowała absolutna jedność wszystkiego. Zawieranie się wszystkiego we wszystkim. Wyznawcy tej religii, wierzą iż świat powstał z owej prajedni. Wszystko też do tego pierwotnego stanu zmierza. W procesie tym uczestniczy także człowiek. Jego zadanie polega na odnalezieniu drogi powrotu do pierwotnej jedności.

W pierwotnej wersji buddyzmu odnaleźć można postulat istnienia dwóch odrębnych rzeczywistości. Pierwsza z nich jest mają, czyli złudzeniem zmysłów. Nazywana także samarą, W tym nieprawdziwym świecie zmysłowym, człowiek podlega karmie, czyli konieczności powtórnych wcieleń pod różnymi postaciami.

Drugim światem, jest rzeczywistość doskonała. Osiągnięcie jej jest możliwe dla człowieka, gdy przezwycięży własną nieświadomość. Stan ten to nirwana, zdobycie najwyższej świadomości. Tym samym powrót świadomości do stanu pierwotnej jedności. Temu właśnie służy tworzenie i interpretacja mandali wschodniej. Ma ona stanowić przestrzeń w której symbole odsyłają do poziomu nirwany.

W myśli wschodniej możemy jednak odnaleźć dwa główne podziały świata. Z jednej strony metafizyczny podział na świat doskonały i niedoskonały. Z drugiej zaś wizję, którą można nazwać psychologiczną.

W psychologicznej wizji świata wszystko co istnieje można zredukować do myśli oraz relacji między nimi. W Tybetańskiej Księdze Umarłych czytamy: Gdy rozpoznasz jasną istotę własnego umysłu jako Buddę, to spoglądanie w głąb umysłu będzie kontemplacją Buddy5. W buddyzmie zatem, życie nie tyle pojmowane jest jako walka dobra ze złem, cnoty z grzechem; lecz jako nieustanne dążenie do przezwyciężenia ograniczeń związanych z istnieniem podświadomości. Podświadomość zaś ściśle jest rozumiana jako maja, czyli złudne przekonanie o realności istnienia świata materialnego.

Maja jest pojęciem istotnym w zrozumieniu symboli mandali. Jest to bowiem moc, która charakteryzuje podział i wszystko to, co utraciło pierwotną jedność. To na gruncie maji możliwa jest różnorodność form i kształtów. Dzięki tej różnorodności, możliwe jest symboliczne przedstawienie rzeczywistości doskonałej. Zatem osoba tworząca mandalę musi zdawać sobie sprawę z tego, że aby móc znieść moc maji, wpierw musi się nią posłużyć. Można to pokazać, na przykładzie obrazu połączenia pierwiastka męskiego z żeńskim, często przedstawianym w centrum mandali. Choć widać wyraźnie dwa elementy, to jednak mają one symbolizować stan doskonałej jedni.

Należy zdawać sobie sprawę z faktu, iż mandala indyjsko-tybetańska stanowi dla swojego twórcy, przestrzeń sakralną, uświęconą rytuałem tworzenia oraz symboliką. Od początku jej tworzenia, zamysłem twórcy jest stworzenie kosmogramu, czyli symbolicznego schematu świata. Zgodnie z tą ideą, cały proces tworzenia odbywa się w skupieniu i traktowany jest jako liturgia. Początkowo, w starożytnych Indiach mandalę tworzono na ziemi, która dzięki wcześniejszym obrzędom była uważana za konsekrowaną. Później była też malowana na jedwabiu i innych płótnach. W procesie tym najistotniejsza była koncentracja. Tworzenie mandali ma na celu duchowe odrodzenie człowieka, przezwyciężenie własnej podświadomości. Dlatego też twórca musi uczestniczyć w tym rytuale z najwyższą skrupulatnością i zaangażowaniem. Popełnienie najmniejszego nawet błędu unieważnia całe dzieło.

Liturgia mandali jest zatem złożona i wymaga uprzedniego przygotowania. Wyznawcy buddyzmu, tworzący mandalę po raz pierwszy, muszą prosić swojego mistrza o wprowadzenie w liturgię. Wpierw zapoznawani są z celem tworzenia i medytacji mandali. Następnie, poznają strukturę oraz symbolikę kosmogramu. Gdy mistrz uzna, iż jego uczeń gotowy jest na wprowadzenie go w tajniki liturgii i może stworzyć swoją pierwszą mandalę, zaleca mu oczyszczenie ciała i umysłu. Ogólna reguła w takich wypadkach nakazuje kąpiel oraz post. Jeśli mistrz zaleci ponadto szczególną abstynencję, jogin musi się do tego zalecenia w pełni dostosować. Mistrz kieruje następnie całym procesem liturgicznym. Decyduje on o miejscu oraz czasie wykonania mandali. Jeśli wszystkie warunki sprzyjają rozpoczęciu tworzenia dzieła, następuje ofiarowanie liturgii odpowiednim bóstwom, które mają za zadanie opiekować się całym procesem, lub mają się usadowić w mandali.

Mandale indyjsko-tybetańskie możemy nazwać rytualnymi. Z jednej strony dlatego, że zawsze towarzyszy im ścisła liturgia poza którą nie podobna wyjść, ponieważ groziłoby to unieważnieniem dzieła. Z drugiej zaś strony dlatego, że zawsze one przedstawiają określony styl, treść oraz charakterystykę symboliczną.

Niezwykłą rolę w powyżej opisanym procesie stanowi pojęcie podświadomości. Głównym zadaniem osoby tworzącej mandalę, jest skupienie uwagi na rzeczywistości, którą chce osiągnąć. Jest to przestrzeń absolutnego przezwyciężenia maji. Można ją też pojmować, jako zyskanie świadomości. Twórca mandali traktuje ją jako narzędzie, którego zadaniem jest przezwyciężenie barier podświadomości. Na szczególną uwagę zasługuje omówienie konstrukcji mandali, która jest odzwierciedleniem budowy całego świata.

Konstrukcja mandali rytualnej.

Mandale rytualne łatwo można odróżnić od psychologicznych, rozpowszechnionych przez Junga, które używał jako narzędzie terapeutyczne W przedstawieniach wschodnich można dostrzec wierne odtworzenie filozofii buddyjskiej lub hinduskiej. Jeżeli, podejmując próbę analizy dzieła, można na jego podstawie zrekonstruować metafizykę wschodnią, dzieło to spełniło swoje zadanie. Rozpoczynający liturgię tworzenia mandali, z góry zakłada, że będzie to kosmogram, czyli strukturalne przedstawienie Wszechświata. Nie chodzi jednak o rozumienie tylko przestrzenne. Z jednej strony mandala rekonstruuje przestrzeń fizyczną świata, ale z drugiej zawiera w sobie całość idei rozumienia tej przestrzeni. Znaczy to, że powstały obraz ukazać musi nie tylko przestrzeń ontologiczną, ale przede wszystkim metafizyczną.

Istotny, w rozumieniu mandali wschodniej, jest cel jaki uczestniczący w liturgii chce osiągnąć dzięki tworzeniu kosmogramu. Można to zilustrować posługując się przykładem mandali pierwotnych, o których pisze Giuseppe Tucci w książce Mandala1. Gdy nie były one jeszcze usypywane z piasku, lub malowane na płótnie, do liturgii wykorzystywano pięć okrągłych naczyń. Naczynia te wypełniano różnymi substancjami. Układano je w taki sposób, że jedno było w centrum a cztery pozostałe wyznaczały cztery kierunki świata. Cała liturgia opatrzona była wypowiadaniem rytualnych dźwięków oraz modlitw do bóstw, które miały pomóc w pomyślnej realizacji liturgii. Naczynie centralne symbolizowało istotę świata, absolutną jedność. Myśli osoby, która miała stanąć w miejscu centralnego naczynia, musiały być skupione wokół tej istoty. Gdy wszystkie modlitwy zostały wypowiedziane a liturgia wypełniona, ostatni element liturgii polegał na usytuowaniu człowieka w centrum. Wówczas miało następować spłynięcie na niego boskiej esencji. Oznaczało to, że osoba składająca mandalę wybranym bóstwom w ofierze, doświadczała oświecenia.

Stan oświecenia polegał na psychologicznym utożsamieniu się z Wszechświatem. Choć efektem doświadczenia materialnego była wielość rzeczy, celem ofiarowania mandali było psychiczne doświadczenie jedności. Metafizyczny brak wielości tożsamy był z istotą świata. Osoba, która na gruncie myśli doświadczyła stanu owej pierwotnej jedności, stawała się buddą, czyli oświeconym.

Struktura fizyczna pierwotnej mandali nie była skomplikowana. Wystarczyło pięć rytualnych naczyń. Jednak oprawa liturgiczna, modlitwy, wypowiadane dźwięki, były dość złożone i przeznaczone dla osób wtajemniczonych w złożone rytuały.

Mandale późniejsze były bardziej skomplikowane. Na nich próbowano przedstawić całą ideę wszechświata. W myśli wschodniej, świat postrzegano jako harmonijną, strukturalnie uporządkowaną całość. Mandala tylko wówczas mogła być uznana za poprawną, jeśli nie było w niej żadnego błędu. Przyczyną tego było przekonanie, że we wszechświecie nie ma błędów. Omawiając strukturę malowanych bądź sypanych z kolorowego piasku mandali, należy zwrócić uwagę na fakt, iż harmonia w konstrukcji miała wywołać w twórcy odpowiedni nastrój namysłu nad porządkiem świata. Celem jej uporządkowanej konstrukcji była przede wszystkim przemiana wewnętrzna twórcy.

Istotny jest fakt, że w mandali żaden element nie może być przypadkowy. Wszystkie elementy są z góry zamierzone i zaplanowane. Jeżeli mandala poświęcona jest bóstwu, często przedstawia się ją w postaci pałacu, który owe bóstwo zamieszkuje. Taką typową mandalą w postaci pałacu, jest mandala Awalokiteśwary2. Opis struktury, tej przykładowej mandali buddyjskiej, rozpocznę od analizy jej ścian zewnętrznych. Najczęściej występujące barwy ścian to: żółty, kolor oznaczający szeroko rozumianą dyscyplinę; biały, jako barwa symbolizująca wiarę; czerwień jako znak pamięci; zieleń, medytacji; oraz niebieski, który jest najwymowniejszym w tej mandali kolorem oznaczającym wszystko to, co niezmierzone. Jest to symbol nieskończonej radości, który wyraża pragnienie, aby wszystkie istoty na świecie mogły żyć w szczęściu, bez bólu i cierpienia. Ponadto oznacza pragnienie nieskończonej miłości pomiędzy wszystkimi stworzeniami. Symbolizuje również niezmierzoną bezstronność, która tu rozumiana jest jako pragnienie wolnego życia, pozbawionego przywiązań i zniewoleń.

Schemat I.

Powyższy schemat strukturalny pozwala dostrzec podstawowe elementy w strukturze mandali. Część oznaczona numerem 1 w schemacie, to kwiaty lotosu. Odpowiednią stroną, od której należy rozpocząć oglądanie mandali, to jej część wschodnia o barwie niebieskiej. Często na płatkach zewnętrznych lotosów zamieszcza się symboliczne wizerunki bóstw, które mają za zadanie opiekować się całą ceremonią. Im to powierza się proces tworzenia mandali oraz przemianę osoby tworzącej w centrum dzieła. Po nakreśleniu części najbardziej zewnętrznej, kolejnym elementem jest konstrukcja pałacu pod imieniem, pod którym tworzona jest mandala. W powyższym schemacie część oznaczona numerem 2 stanowi zewnętrzny dziedziniec pałacu Avalokiteśwary. Część tę zamyka ściana właściwego pałacu bóstwa. Zwykle ścianie tej nadawane są odpowiednie barwy, których wybór zależy od tworzącego. Poziom tej ściany jest oznaczony numerem 3. Kolejny poziom, to weranda oznaczona cyfrą 4. Następny element, oznaczony jako 5, to poziom balustrady z cegły. Dalej przedstawiane są kręgi girlandów oraz zdobień w postaci wieńców na dachu pałacu – 6. Dalej można dostrzec belkę, która podtrzymuje strop, oznaczoną jako element 7. Część 8, to usytuowane na dachu przedmioty. Często można spotkać wizerunki chorągwi, które mają symbolizować osiągnięcie zwycięstwa świata bóstw nad światem materialnym. Zdarza się także, że dach zdobiony jest jednym lub wieloma dzbanami wypełnionymi drogocennymi klejnotami.

Od poziomu oznaczonego jako 9, możemy mówić o wewnętrznej części mandali. Symbolizuje ją brama, która wiedzie wprost do wnętrza pałacu. Przekroczenie jej nie jest jednak łatwe. Jest bowiem strzeżona przez strażnika. Do pałacu, przez ową bramę, przedostanie się jedynie osoba, która jest na to przygotowana. Oznacza to, że nie jest przywiązana do żadnego elementu świata zewnętrznego. Jej celem jest jedynie poznać prawdę o pierwotnej zasadzie. Cieszy się nie zmąconym, nie skażonym przez świat materialny umysłem. Zaraz po przekroczeniu pierwszej bramy pałacu, kolejna część jest nazywana mroczną – 10. Następnie, można zauważyć sklepienie, które nazywa się grzbietem słonia– 11, oraz Łuk Zwycięstwa – 12. Następny, wyszczególniony element, to podtrzymywane przez dwie antylopy Koło Dharmy przedstawiane w postaci ośmiu szprych. Koło to oznaczone jest numerem 13. Następna część to wadżra. Może ona mieć różne przedstawienia. Wadżra może być ukazana jako piorun, maczuga, diament. Zdarza się też, że jest przedstawiana jako broń. Wówczas wadżra oznacza metalowy grom o tysiącu ostrzy. W mandalach Avalokiteśwary, pałace zazwyczaj wznoszone są na podwójnych wadżrach o czterech kolorach. Część oznaczona cyfrą 14, oznacza miejsce, gdzie Budda po raz pierwszy nauczał jako oświecony. Kolejny poziom mandali to właściwy dziedziniec pałacu bóstwa – 15, który otoczony jest jednym lub kilkoma kręgami pierścieni lotosu – 16. Kwiaty lotosu umieszczone w tej części, pływają na powierzchni oceanu, na którego centrum umieszczony jest pałac. Ocean, ma oznaczać niestabilny grunt świata materialnego, ulegającego nieustannym przemianom. Choć jednak ocean pozornie nie jest korzystnym miejscem wzrostu, można w jego wnętrzu dostrzec niezmienną zasadę świata, otoczoną przez lotos – symbol doskonałej czystości, rozwoju duchowego, drogi mądrości prowadzącej do pałacu doskonałego szczęścia.

Budowa mandali obrazuje nie tylko niezmienną zasadę świata, ale także symboliczne przeszkody jakie mogą spotkać człowieka dążącego do osiągnięcia mądrości. Poziom oznaczony numerem 17, to obszar ośmiu poziomów cmentarzysk, które symbolizują konieczność przekroczenia ośmiu rodzajów świadomości, która mami człowieka. Wpierw zatem należy oczyścić swój umysł, przez odpowiednie zabiegi ascetyczne, aby być gotowym na przejście do kolejnego etapu, 18. Jest to ściana oddania swojego życia na rzecz innych istot, oraz wzbudzenia doskonałego współczucia.

Widać zatem na podstawie przykładowej konstrukcji mandali Awalokiteśwary, że dojście do samego jej centrum wymaga pokonania wielu przeszkód. Ostatnim, wewnętrznym elementem jest góra ognia. Jest to centrum, a zarazem istota bóstwa. Osoba, która dotarła do tego poziomu, doznaje wewnętrznej przemiany. Stapia się jej istota z istotą wszystkiego pod wpływem symbolicznego ognia transcendentnej mądrości. Tworzący mandalę wierzą, że w elemencie tym tkwi prawdziwy ogień, który ma moc spalić ich wszelką niewiedzę i nieświadomość.

Mandala Awalokiteśwary zawiera pełną ideę myśli wschodniej, oraz wzorcową strukturę podobnych dzieł rytualnych. Kolejnym rodzajem, nieco innym pod względem struktury, jest mandala Koło Czasu3, inaczej zwana Kalaczakrą. Średnio posiada ona siedemset siedemdziesiąt elementów. W centrum widnieje kwiat lotosu, na którym spoczywa Budda Kalaczakra. Od mandali Awalokiteśwary różni się tym, że analizowana jest jako dzieło, które wyraża przede wszystkim miejsce człowieka w kosmosie oraz jest człowiekiem całym, gdyż zgodnie z filozofią wschodnią, nie ma w kosmosie nic, czego nie ma w człowieku. Ponadto, Mandalę Kalaczakry analizuje się w aspekcie pięciu głównych pięter czy poziomów.

Każde z tych kondygnacji posiada osobną strukturę. Następująco, piętra te możemy nazwać: poziomem ciała, mowy, umysłu, niewinności (którą tu należy rozumieć jako świadomość), oraz najwyższy – ostatecznej błogości. Ostatni, centralny poziom stanowi cel mandali.

Większość mandali Kalaczakry posiada kilka kręgów. Oznaczają one wszechświat. Kolejno najwyższą istotę wszystkiego (pierwotną jedność, rzeczywistość ponad materialną), następnie wszechświat materialny, potem Ziemię, Księżyc, Słońce oraz gwiazdy, które człowiek jest w stanie dostrzec z Ziemi. Kolejny krąg to sama Ziemia i wszystko co się na niej znajduje. Piąty krąg to człowiek zdolny poznać prawdę o świecie. Szóste koło oznacza człowieka oświeconego, który staje się kręgiem pierwszym, czyli najwyższą istotą wszystkiego.

Poza charakterystycznymi sześcioma kręgami mandali Kalaczakry, można w niej wyróżnić cztery podstawowe kolory wyznaczające cztery strony świata. Część o barwie czarnej wyznacza partię wschodnią; czerwony, południową; żółty zachodnią; biały północną. Jeżeli można dostrzec na którymś z pierścieni kolor zielony, oznacza on naturalny proces przemiany wszechświata, także jego czasowość. Centrum natomiast, charakterystyczne dla mandali Koła Czasu, jest zminiaturyzowanym przedstawieniem całej mandali. Zdarza się jednakże, że centrum ukazywać będzie diament w kolorze niebieskim z pomarańczowymi nasionkami. Pomarańcz to znak Słońca, niebieski zaś Księżyca. Zatem takie przedstawienie jest znakiem najwyższej harmonii dwóch mocy. A ostatecznie rozumiane jako połączenie wielości i zmianę w jedność.

Pierwszym i najbardziej zewnętrznym poziomem właściwej konstrukcji mandali (czyli części poza kręgami wprowadzającymi), jest tak zwany poziom Ciała4. Obramowanie zewnętrzne, tworzone jest w taki sposób, aby można było łatwo odczytać jego symbolikę. Jest to mur sprawiający wrażenie stabilnego. Z jednej strony, broni dzieło przed nieprzychylnymi siłami, z drugiej broni niejako wnętrze mandali przed skażeniem złudnym światem mandali. Mur ten więc wyznacza szczególną przestrzeń, którą należy rozważyć jako sakralną. Każdy, kto przekracza ów mur, przekracza sferę własnych zniewoleń i pożądliwości.

Następnie widać obszar przeróżnych przedmiotów. Są to ofiary składane bóstwom, w celu z jednej strony przebłagania ich za wcześniej popełnione przewinienia wynikające z niewiedzy, z drugiej natomiast są to ofiary prośby o pomyślność na ścieżkę dążenia do oświecenia. Przedmiotami tymi są najczęściej różnego rodzaju klejnoty, lub dzwoneczki. Ofiary te układają się w osobne obramowanie, tym razem zbudowane ze złotych i czerwonych klejnotów. Symbolizują one pierwotną energię, która prowadzi ludzi dążących do osiągnięcia wiedzy, do centrum.

Kolejnym poziomem w ramach płaszczyzny Ciała, jest ściana podtrzymywana przez dwanaście zwierząt. Są one symbolem czasowości, ukazują dwanaście miesięcy w roku. Zwierzęta te również stanowią szczególną ofiarę złożoną bóstwom, ponieważ mają prosić o przychylność czasu. Następnym elementem konstrukcji mandali są cztery trapezy, połączone ze sobą tak, że z ich wnętrza powstaje kwadrat. Trapezom tym nadawane są cztery kolory (czarny, czerwony, żółty, biały), których znaczenie zostało omówione powyżej. Ponadto, w wewnętrznej ścianie poszczególnego trapezu znajdują się drzwi, które wyprowadzają z płaszczyzny Ciała, a wprowadzają w poziom Mowy.

Płaszczyzna Mowy stanowi drugi poziom pałacu mandali Kalaczakry. Poziom ten koresponduje ze słowami wypowiedzianymi przez Buddę podczas jego nauczania. Każdy element tego piętra stanowi nasienie dźwięku. Istota każdego dźwięku, jak wierzą tworzący mandalę buddyści, zawiera istotę świata.

Wypowiadanie świętych dźwięków (takich jak na przykład om) jest szczególnym rodzajem mandali. Gdy wypowiadany i medytowany jest święty dźwięk, można w ten sposób osiągnąć oświecenie, tak jak tworząc mandalę. Mantra, bo tym jest wypowiadanie niektórych sylab, zawiera prawdę o rzeczywistości, której zwykłe słowa nie są w stanie wypowiedzieć. Podstawą strukturalną tej części mandali są pięciokolorowe ściany, które symbolizują kolejno: żółty – wiedzę, biały – rozwagę, czerwony – namysł i uwagę, czarny – wysiłek, oraz zielony – ufność. Każdy z powyższych kolorów oznacza także innego Buddę, który osiągnął wcześniej oświecenie. Są to kolejno: Akshobya, Amitabha, Amoghassidhi, Ratnasambhava, Vairocana5.

W części poświęconej istocie dźwięku, często również widoczne są cztery twarze Kalaczakry. Twarz o kolorze czarnym, usytuowana z przodu, przedstawia Kalaczakrę gniewnego. Wizerunek o barwie czerwonej z lewej strony mandali, to twarz w chwale. Biała, po stronie prawej ukazuje pokój i namysł, żółta zaś z tyłu wyraża spełnienie, pełnię i jedność.

Trzecim poziomem mandali właściwej Kalaczakry, to część wewnętrzna nazywana Umysłem. Jest to trzeci poziom pałacu Buddy. Struktura jej elementów jest zbliżona do dwóch poprzednich. Jednak wszystkie elementy posiadają jedynie trzy kolory. Mają one przede wszystkim symbolizować różne oblicza, czy drogi wiodące do osiągnięcia pustki. Jest to taki stan umysłu, który stanowi przygotowanie na przyjęcie pierwotnej prawdy i oświecenia.

Podobnie jak poprzednie, również ta część posiada cztery wejścia, czy bramy w kształcie półksiężyców. Widać jednak, że w miarę postępowania ku wnętrzu mandali, bramy są coraz bardziej ciasne. Bramy na poziomie Umysłu, od strony zewnętrznej są o wiele szersze niż od wewnątrz. Im bliżej centrum, tym myśl musi być bardziej pusta, to znaczy nie wypełniona żadnymi treściami. Dlatego też wewnętrzna część bram tego poziomu jest niemal niewidoczna. Oznacza to, że umysł, który doszedł aż do tego poziomu, jest tak wolny od myśli, że niemal nie widoczny. Kolejny, czwarty stopień jest już nazywany Niewinnością, którą tu rozumie się jako Świadomość.

Jest to zewnętrzny poziom ostatecznego oświecenia. Piętro to różni się w swojej strukturze od poprzednich. Posiada bowiem jedynie cztery ściany zaznaczone cienką kreską koloru niebieskiego. Nie posiada żadnych bram czy otworów. Linie te tworzą kwadrat. Od wewnątrz widać szesnaście małych kwadratów przystających do ścian. Każdy z małych kwadratów oznacza inną kategorię pustki. Na każdym z miniaturowych kwadratów widnieje kwiat lotosu. W części tej, choć nie ma żadnych wyraźnych przejść, każdy z kwadratów zawierających lotos, oznacza doskonałą ścieżkę pustki, czyli gotowość umysłową na przejście do ostatniego poziomu. Brak widocznych bram do centrum z jednej strony oznacza, że do poziomu Ostatecznej Błogości nie może się dostać żadna wielość, jest on doskonale chroniony. Z drugiej strony, osoba na tym poziomie osiągania oświecenia, nie może przejść do centrum tak, jak przechodziła przez wcześniejsze warstwy. Jest to znak, że Ostateczna Błogość jest poziomem tajemnicy. Bramy oznaczają potrzebę włożenia wysiłku ascetycznego lub medytacyjnego. Na ostatnim poziomie jednak, taki wysiłek nie ma już znaczenia.

Ostatni, centralny poziom uważany jest przez tworzących mandalę za etap osiągnięcia najwyższego szczęścia. Jest to w budowie mandali Kalaczakry, najwyższy stopień pałacu. Zdarza się, że w centrum umieszcza się kwiat lotosu o ośmiu płatkach. Często jest to osiem różnokolorowych kropek. Każdy z płatków koresponduje z osobną częścią symbolicznego ciała Kalaczakry.

Można odnaleźć mandale, w których zamiast lotosu w centrum, widnieje postać Kalaczakry, lub Budda w złączeniu z Shakti6, boginią symbolizującą żeński pierwiastek. Przewaga koloru niebieskiego w centrum, oznacza transcendencję. Żółty natomiast absolutne oświecenie. Obraz połączonych bóstw, gdzie Kalaczakra jest koloru niebieskiego, a bogini połączona z nim uściskiem żółtego, oznacza najwyższy możliwy poziom harmonii. W tradycji buddyjskiej symbol ten nazywa się połączeniem Księżyca ze Słońcem, gdzie Księżyc oznacza pierwiastek męski, zaś Słońce żeński.

Osoby, które tworzą mandalę wierzą, że w centrum ukryta jest boska esencja, energia, która jest w stanie niczym ogień, spalić człowieka. Dla twórców mandali, jej istota jest daleko głębsza niż można to wyczytać z zewnętrznej struktury.

Powyższy opis dotyczył modelowych mandali wykonywanych na płótnie. Choć struktura tych dzieł zostaje niezmienna niezależnie od płaszczyzny na której się je wykonuje, chciałabym jednak zwrócić uwagę na specyfikę konstruowania mandali z kolorowanego piasku. Aby umiejętnie wykonać mandalę piaskową, niezbędne jest wcześniejsze przygotowanie o charakterze artystycznym oraz filozoficznym. Czas nauki, w klasztorach buddyjskich trwa nie krócej niż trzy lata. Przyczyną dla której do tworzenia używany jest kolorowy piasek, jest rytuał niszczenia dzieła po jego zakończeniu. Mnisi tworzący koło wszechświata uważają strukturę świata za tak samo nietrwałą jak strukturę mandali. Rytuał niszczenia zakończonego dzieła polega na połączeniu prochów mandalicznych z prochami Ziemi. W ten sposób, jak wierzą, proszą o pokój na świecie.

Mandale wschodnie są dziełami o skomplikowanej strukturze. Przyczyną tego jest fakt, iż mają one w sobie mieścić cały wszechświat, ze wszystkimi jego możliwymi płaszczyznami. Począwszy od rzeczywistości materialnej, przez psychologiczną, po absolutną. Ostatecznie jednak wyrażają nietrwałość świata i jego złudę. Jedyną trwałą przestrzenią jest ta, która jest utożsamiana z absolutną jednością, harmonią i świadomością.